SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

Uranın, toriumun va aktinouranın ailasi -digar tabii radioaktiv elementlar

Hazırda 50-dan çox tabii radioaktiv elementlar malum- dur. Bura bir çevrilma zancirinda parçalanan va radioaktiv ailaya daxil olan ağır va yüngül radioaktiv elementlar aid edilir. Ağır elementlara uran ” U , aktinouran ö cü ( ²" t/ ) , to-

rium ²’ ²Fh va neptunium ²' ⁷Np ailalarinin elementlari daxil- dir. Sonuncu elementlar tabiatda çox az rast galinir. Bu ailanin nisbatan kiçik yaşama müddatli (T —— 2.85 10’i/) başçısı olan
²’⁷Np elementini uranı süratli neytronlarla bombaladıqda süni üsulla almaq olur.
Şakil 4.1-da uran, torium va aktinouranın radioaktiv çe-
vrilma sxemi verilmişdir. Bu ailalarin parçalanmasında çox ox- şarlıq qeyd edilir.
Ailanin başçıları böyük atom kütlalari va uzun ömürlü- lüyü ila saciyyalanir. Bütün hallarda parçalanma zamanl daha yüngül elementlarin yaranması baş verir. Zancirvari çevrilma- nin birinci yarısında parçalanma a hissaciklarinin, ikinci yarı- sında isa Q hissaciklarinin şüalanması ila müşahida olunur.
Zancirin ortasında har bir ailanin çevrilmasi zamanı inert qaz qrupuna aid olan radioaktiv qazlar - emanasiyalar mövcuddur. Emanasiyanın ardınca yaşama müddati kiçik olan elementlar galir va atomların bir hissasi parçalanma zamanı a , digar his- sasi isa Q hissaciyi şüalandırır. Bu elementlar sıranın şaxalan- masina («çangal» şakilli) başlanğıc verir.
Qeyd edak ki, şakil 4.1-da verilan sxem qısaldılmış for- madadır; burada uran sırasının bazi bölünmalari göstarilma- mişdir, masalan
''if MI.3son ²' ’EtTt to.oı .« ' ' Po _{(4. 1)}
Şakil 4.1-dan görünür ki, ²³ t/ , " ⁵t/ va ²' ²F/7 sırasının
bütün ^{fİZVlari iki ada malikdirlor, masalan torium - 234} (” ⁴Fh) mavi olaraq uran A (UX, ) , polonium - 210 ( ² ' ⁰Po) radium ^{N(fiaN) va s. adlanır. İlk dövrlarda izotop haqqında}
a^{nlayış olmadığından uran, torium va radium elementlarinin} parçalanma mahsullarına müxtalif adlar verilmiş va yeni ele- ment kimi qabul edilmişdir.
İzotopun hansı ailaya aid olmasını ilk dövrda adlandı- ulan adlar müayyanlaşdirdiyindan bu adlardan hala da istifada edilir. Bu cür adlandırma bazi çatinliklari aradan qaldırır. masalan har üç ailaya daxil olan elementlarin parçalanması
zamanı yaranan A , C , indeksli mahsullar poloniumun, C , E bismutun, B , D , G - qurğuşunun, C va € taliumun izo- topudur. Har üç ailanin parçalanmasının son mahsulu qurğu-
şunun ²⁰P⁶ b , ²⁰⁷Pb , ²⁰‘P f› stabil izotoplarıdır ki, onları ham-
çinin uyğun olaraq RaG , AcD va ThD kimi işaralanmasi qa- bul edilmişdir.
Ailalarin üçünda do a hissaciklari nisbi olaraq barabar paylanmışdır. Bura aila başçıları ²'' U , ²’ ²Th va .4ct/ ( ²³⁵ t/ ) , orta cargada yerlaşan qaz şakilli mahsullar ²²²fin , Oh( ²²⁰ a )
va An( ' Rn) va ailanin son parçalanma mahsulu ² ' ⁰Po va
onun ThC', AcC' izotopları daxildir.
Uran va torium ailalarinda a hissaciklari taxminan eynidir. Aktinium sırasında (uranın tabii qarışığı) a aktivlik uran sırasının ümumi a şüalanmasının 5 % -ni taşkil edir. a hissaciklarinin energetik spektrlari (bütün aila üzra şüalan- dırılan) bir-birindan o qadar da farqlanmir (cadval 4.1 va 4.2).
Q şüalanmamn yekun intensivliyina göra uran va to- rium ailalari ahamiyyatli daracada farqlanmir. Aila daxilinda
,/J hissaciklarinin aktivliyi parçalanmanın başlanğıc va son
mahsulları arasında nisbatan barabar paylanmışdır.
Uran ailasinda asas y -şüalandırıcısı radiumun parçalan-
ma mahsulunun emanasiya forması radondur RaB, RaC, RaC') . Bu ailanin asas xüsusiyyati uranln parçalanma mahsu- lunun kiçik bir hissasinin (radium elementinin parçalanmasına- dak sırada yerlaşan) ümumi y aktivliyin 2% -ni şüalandırması- dır.
Bu sababdan süxurlarda radiumun çatışmamazlığına
gatiran uran va radium arasında radioaktivlik tarazlıq pozulduqda y şüalanma kaskin azalır, aksina süxurlar radium va ya radon duzlan ila zangin olduqda va hatta onlarda uran iştirak etmadikda y aktivlik artır.
Torium ailasinda y şüalanmaya asasan ThB, ThC ve The parçalanma mahsullan ila mezotorium {MsTf) va ra- diotorium (RaTh) aiddir. Bu aila daxilinda y şüalanma nisba- tan barabar paylanmışdır.
Ela radioaktiv elementlar var ki, bu ailalara daxil deyil,
masalan ‘ ⁰x (kalium izotopu), ”Rb (rubidium izotopu), ' '’In
(indium), ' ⁴’Sm (samarium), '’ ⁶Au (lutesium), ^ı Re (renium) va s. Bazi izotopların asas xarakteristikası cadval 4.3-da verilir. Tak yaşayan radioaktiv izotoplar böyük yarımparçalan-
ma dövri ila saciyyalanir (T >- 10’if) . Samarium, volfram va
bismutdan başqa digar radioaktiv elementlar K - udma va /f - şüalanma yolu ila parçalanaraq yeni elementin dayanıqlı izoto- puna çevrilir.
Qeyd edilan radioaktiv izotopların aksariyyatina
tabiatda nadir hallarda rast galinir. Nüva geologiyası va geo- fizikasında ⁴⁰a va ”Rb elementlarinin radioaktiv izotoplar müayyan maraq kasb edirlar ki, bunların parçalanma xüsusiy-
yatini öyranmakla süxurların yaşı tayin edilir.

3.