SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

İnduksiya karotajı

Quyu qazılan zaman bazi hallarda quyuya vurulan mah- lulun xüsusi müqavimati çox böyük (mahlul neft va ya şirin su olduqda) olur. Digar halda isa quyu qazılan zaman heç bir mahluldan istifada edilmir, mahlul avazina quyuya hava vuıu- lur. Hor üç halda bela quyuda elektrik karotajının tatbiqi müm- künsüz olur. Bela ki, elektrik karotajında elektrodların elektrik sahasi yaratması üçün mühit lazımdır. Mühit ela xüsüsiyyata malik olmalıdır ki, burada elcktrik sahasi yayıla bilsin. Lakin, qeyd edilan hallarda da süxurların elektrik xüsusiyyatlarida öy- ranilmalidir. Bu halda induksiya karotajı tatbiq edilir. İnduk- siya karotajı vasitasila süxurların elektrik keçriciliyi tayin edi- lir. Bu quyu geofiziki tadqiqat üsulunun fiziki asasını va is- tifada edilan quyu cihazlarını nazardan keçirak. Quyu cihazı iki sarğıdan ibarat olur (şakil 5.19)

Şakil 5.19. İnduksiya karotajının zondu. a - zondun sx- emi; b - quyu cihazında makaraların qarşılıqlı yerlaşma sxemi. 1 - generator makarası; 2 - qabuledici makara; 3 - generator; 4

— gilclandirici; 5 - süxurun halqasında carayan xattlarinin isti- qamati

Qabuledici (QM) va şüalandırıcı (ŞM) makaralar arasındaki masafaya zondun uzunluğu ( L ) deyilir. Şüalandı- rıcı makara (ŞM) elektron generatoru (G) vasitasila tezliyi 20*l00 kHs olan dayişan carayanla qidalanır. Bu sahanin

mühitda paylanması naticasinda xayali süxur halqasında Fuko
carayanı (2) yaranır. Fuko carayanı da öz elektromaqnit saha- sini yaradır (qeyd edak ki, Fuko carayanının yaratdığı sahanin garginliyi süKurun elektrik keçiriciliyina düz mütanasibdir) (şakil 5.20).
Belalikla, mühitda iki növ elektromaqnit sahasi yaranır: biri şüalandıncı makaradan, o biri isa xayali süxur halqasından. Har iki saha paylanaraq qabuledici makarada (QM) iki növ elektrik harakat etdirici qüvva yaradır: Ele va ^£ Fuko. Qeyd edak ki, şüalandıncı makaranln yaratdığı e.h.q., (rşe) süxur bara- sinda faydalı malumat daşımır va ona göra da, xüsusi kom-
pensasiya ^{sarğısı vasitasila E m sıfıra barabarlaşdirilir (kom-} pe^{nsasiya edilir).}

O ki, qaldı süxur halqasının yaratdığı e.h.q.-ya ^(p Fuko) bu siqnal faydalıdlr (süxurun elektrik keçiriciliyina düz mütanasibdir) va ona göra da bu siqnal güclandirildikdan sonra yer üzarina göndarilir. İK zondunun elektromaqnit sahasi şakil 5.20-da göstarilib. Burada qırıq-qırıq xatlar halqadakı Fuko carayanının sahasidir.

Adatan, tacrübada iki makaralı yox, çoxmakaralı İK zondlanndan istifada edilir. Bu zondlarda şüalandıncı va qa- buledici makaralardan başqa bir neça fokuslaşdıncı makaradan da istifada olunur. Fokuslaşdırıcı makaraların istifadasi İK zon- dunun radial istiqamatda tadqiqat zonasırnn radiusunun art- masina sabab olur va belalikla ölçü naticalarinin daqiqliyini va
samaraliliyini artırır.
Carayan makarasından axan yüksak tezlikli dayişan corayanın yaratdığı dayişan ilkin maqnit sahasi ⁽Oh ) süxurlarda burulğanlı carayanlar (Fuko carayan ı) induksiya etdirir. Bu ca- rayanlar, öz növbasinda, süxurlarda ikinci dayişan maqnit saha- si ^(H 2) yaradırlar.
Dayişan maqnit sahalari (Hı va //z) qabuledici maka- rada Et va £z-dan ibarat e.h.q. induksiya etdirirlar. Ölçü ma- karasındakı e.h.q. ( ilkin (Et) va ikinci ⁽£2) elektromaqnit sa- halarinin e.h.q.-lari camindan ibarat olur. İkinci maqnit sahasi ise öz növbasinda, aktiv ⁽da) va reaktiv (£ ) taşkiledicilarin camini ifada edir. Yani:
E —— E, + € ₂ va yaxud E —— E, + E + E_r (5.20)
İlkin saha ila yaradılan Et süxur haqqında malumat daşımadığından kompensasiya edilir. Aktiv taşkiledicinin qiy- mati carayan makarasından axan carayanla aks fazada olur, reaktiv taşkiledici isa onu c / 2 qadar qabaqlayır.
Ûa va A,-in qiymatlari mühitin elektrik keçiriciliyi, maqnit hassaslığı va dielektrik keçiriciliyini saciyyalandirir. Reaktiv taşkiledici süxurların maqnit hassaslığından asılı olur.
İK-da avvallar yalnız aktiv taşkiledici ölçülürdü ki, o, asasan süxurların keçiriciliyindan asılı olur va yaxşı keçirici çökma süxurlar haqqında mühüm informasiya verirdi. Odur ki, ölçü makarasındakı aktiv taşkiledici güclandirilir va düzlandi- rildikdan (çevrildikdon) sonra geofiziki kabel vasitasi ila yer sathina göndarilarak qeyd olunur. Daş kömür va filiz yataq- larının tadqiqinda har iki taşkiledicilar (E Vâ Ûr) Ölçülür.
Mühitlarin xüsusi elektrik keçiriciliyi ila aktiv
taşkiledici (Üa) arasında mütanasiblik yalnız kiçik elektrik keçi- riciliyinda müşahida olunur. Carayanın tezliyi va artdıqda
burulğanlı carayanlann maqnit sahalarinin qarşılıqlı tasiri ila alaqadar olaraq bu mütanasiblik pozulur. Tacrübada bu hal
sk^{in-effekti adlanır va 2 Omm olduqda özünü nazara} _çar- pan daracada büruza verir.
Süxurların xüsusi elektrik keçiriciliyi haqqında daha _da- qiq malumat alda etmak üçün zonda iki asas makaradan _alava f^{okuslaşdırıcı adlanan digar carayan ve qabuledici} _makaralar daxil edilir. Bu halda müşahida olunan siqnal bütün carayan _va qaduledici makara cütünün siqnallarının cabri cami _olacaqdır. Alava makaraların sayı, qarşılıqlı vaziyyati va ^burumları _ela ^{seçilir ki, quyunun, keçirma zonasının va atraf süxurlar}ın _tasiri ^{minimal, elektrik keçiriciliyin alınmış qiymati isa} süx_urların xüsusi elektrik keçiriciliyina yaxın olsun. ^{Fokuslaşdırı} cl _maka- raların zondları fokuslaşdırıcı zondlar adlanır.
^{İK diaqramlarının emalı. İK malumatlannı} n _emalı zamanı holl edilen asas masala layların xüsusi ^müqavi matinin tayinindan ibarat olur.
İK diaqramlarının emalı ardıcıllığı aşa ldakı _sxemlar
üzra aparılır: 1 ^.n k<çM Okeç1 QFXM 1 QFXM2 QFXMm , 2. cr_k„
QFXM FXM 1 QFXM2 FXM
^{Birinci sxcma müvafiq olaraq İK diaqramların} ın _emalı aşağıdaki qayda üzra yerina yetirilir:

1. 
   İK ayrisi üzarinda seçilmiş layın sarhodlari va _qalın-- lığı müayyan edildikdan sonra layların ^xarakterik ^qiymalari:
   

n‘ ^a‘ yaxud o”' ⁿ tayin edilir.

2. 
   ^{Okeç'BqOq+BkzOkz+Blay fay düsturuna müvafi}q ^olaraq quyunun tasirina göra düzaliş verilir. Buradâ Bqş B}t2 B}_ay - quyu, keçirma zonası va lay üçün zondların tipina uyğun _han- dasi amillardir. Düzaliş in aparılması üçün quyunun _ümumi siqnala alavasini, yani xatanı AOq'BqOmoh 'Bq(1000 /p _{h) düs-} turu ila hesablamaq lazımdır. Bu düzaliŞ Okeç-dan ^ÖOq- nu _çıx-
   

maqla sona çatdırılır. Yani: Okeçl' keç quyu. Quyunun han- dasi amili zondun növündan asılı olaraq Bq f(Q,8) âsılıllğından tayin edilir. Burada e=(dq - dzond)^tdzond Handasi amil dedikda
atraf mühitin bu va digar sahaya müvafiq olan umumi siqnal ın hissalari nazarda tutulur.

3. 
   Növbati çevrilma elektrik keçiriciliyindan ⁽£fkeç ı) xü- susi müqavimata (pr ı) keçiddan ibaratdir. Bunun üçün Skin- ^{effektini nazara almaqla t7keçl kâlilsl Qf«ı}-^{in hiperbolik şkala-} sina transformasiya edilir. Bu düzaliş tatbiq edilan zondun növündan asılı olur.
   

Bütün çevrilmalardan sonra alınan qf 2'q« ⁺ qiymati:
^{€fkeç2=jnk +( I} -J) ^{t7}py Va yaxud: 1/pt =j(1/}pk ^{)+(1 -j) ( 1/ fay)} ifadasindan ibarat olur. Burada j=f(D) zondun radial xarak- teristikasından alınan (Bu) keçirma zonasının psevdohandasi amilidir. Ogar keçirma zonası kiçikdirsa (jD=0) onda
JjjjAj' }gy kirrıi, keçirma zonası çox böyük olduqda isa
D 1) Qfxm•'; k kimi qabul olunur.
İkinci sxem üzra emal «E» seryalı İK zondları üçün istifada edilir. Burada my-dan qf -a keçid va quyu divarının tasirina göra verilan düzalişlar marhalalarinda yerdayişma edi- lir. Quyunun tasiri: ^kd= «ltQfx »= ^f(Qfxm/ /f›mah, ^dq) düzalişi ila aparılır.
induksiya karotajının tatbiqi. Kiçik va orta xüsusi
müqavimatli kasilişlarin tadqiqinda, elacada yüksaldici keçir- ma hallında üsullun naticalari daha samarali olur. İK diaqram- larına göra su-neft kontaktını va kiçik xüsusi müqavimatli sulu kollektorların xüsusi müqavimatini daha daqiqilikla tayin et- mak olur. Yüksak xüsusi müqavimatli kasilişlarin (>50Omm) va qazıma mahlulunun 0,1 Ortm-dan kiçik qiymatlarinda İK- nın tatbiqina mahdudiyyat qoyulur. Tacrübada İK digar mü- qavimat üsulları kompleksi ila birga aparılır.

2. 
   Radioaktivlik va radioaktiv karotaj
   

Tabii radioaktivlik ilk dafa 1896-ci ilda fransız fiziki Bekkerelen tarafindan kaşf edilmişdir. Aparılmış son tadqiqat-

lar naticasinda Pier ve Mariya Kürilar öz-özüna bazi element- larin atomlarının nüvasinin digar elementin atomlarının nüva- sina çevrilmasi va bu zaman n, Ş, y hissaciklarinin şüalanma- sinin baş vermasini kaşf etmişlar. Oksar tabii radioaktiv ele- mentlar radioaktiv aila yaradırlar ki, bu ailada har bir radioak- tiv element özündan avvalki radioaktiv elementdan yaranir va öz növbasinda sonraki radioaktiv elementa çevrilir. Çevrilma- lar o vaxta qadar davam edir ki, son mahsu bir dayanaqlı ele- mentin izotopu olur. Tabiatda ela radioaktiv elementlar da mövcuddur ki, bu çevrilma ancaq bir dafa baş verir (masalan, "K, ' ⁷Rb, ' ⁵²Sm va s.).
1934-cü ilda fransız alimlari İren va Fredrik Joluo- Küri o hissaciklari ila aliminium, bor va marqansı şüalandıraraq fosfor, azot va kremni elementlarinin izotoplarını almışlar ki, tabiatda bu elementlarin izotoplar mövcud deyil. Bu cür ra- dioaktivlik süni radoaktivlik adını almışdır. Sonralar isa müx- talif elementlari proton, deytiron va neytron hissaciklari ila şüalandlraraq Mendelyev cadvalindaki bütün kimyati element- larin izatoplarını almışlar.

1. y hissaciklarinin maddalarla qarşılıqlı alaqasi

Nüvanin hayacanlanması bir va ya bir neça marhalada baş verir. Müxtalif atomların (eyni element ailasina aid olan) parçalanması bir va ya bir neça y -kvantının şüalanması ila ba- zi hallarda isa y-kvantsız baş verir. Naticada, ayrılan y - kvantların sayı bir parçalanma üçün tam sayıla bilmaz.

y-şüalanma mühitdan yaxşı keçan şüalanmadlr. Buna sabab onun yüksüz hissacik olmasıdır. Onun tam tutulması üçün bir-neça on santmetrlarla qalınlığa malik süxur qatı la- zımdır. y-kvant süxurlarla müxtalif tasir etmasina baxmayaraq, onun sönmasi asasan üç formada baş verir: fotoeffekt, kompton effekti va elektron-pozitron buxarı (şakil 5.21.).
Fotoeffekt. y-kvant elementin atomu ila qarşllıqll alaqa- da tam udulur va öz növbasinda atomun elektron tabaqasindan bir elektron vurub çıxarır (şakil 5.21.a).