yeganə hövzədir.
Qara-Boğaz-Qol körfəzi
mirabilit, qalit, astraxanit və s. mineral du-
zlarla çox zəngindir. Hazırda körfəzdə na-
trium sulfat, qlauber duzu, tibbi dəniz duzu
və müalicəvi xlorlu maqnezium istehsal ol-
unur.
Qara-Boğaz-Qol ehtiyatlarının istifadə
perspektivləri böyükdür. Hal-hazırda Qara-
Boğaz-Qol böyük kimya sənayesinin güclü
bazasıdır.
Masazır gölü
Azərbaycan Respublikasının Abşeron
rayonu ərazisində, paytaxt Bakıdan 21 km
şimal-qərbdə Masazır gölü yerləşir. Bu
göldən 1813-cü ildən başlayaraq mütəmadi
şəkildə duz hasil olunur. Masazır gölünün
uzunluğu 4,7 km, ortalama eni 2,1 km,
ümumi sahəsi 10 km
2
-dir. Gölün dərinliyi 0,2
metrdən 3 metrə qədərdir. Masazır duz
gölündə duz iki vəziyyətdə mövcuddur:
gölün dibində olan duz layı şəklində və gölün
suyunun tərkibində məhlul şəklində. Göl
suyunda NaCl-un miqdarı 270 gr/litrdir, göl
suyunun ümumi mineralizasiyası 330 gr/litrdir.
Masazır gölünün duz ehtiyatı 1.735.000
tondur.
NaCl-un əsas istehsal mənbəyinə
daşduz layları, okean və dəniz suyu, göl şor
suyu, vulkan kraterlərindəki sublimasiya
prosesinə uğrayan sular aiddir. Hasiletmə
metodlarına aşağıdakı əsas qruplar aiddir.
•
Daşduzun hasilatı;
•
Duzlu göllərdən hasilat;
•
Hovuz üsullu göl və dəniz sularından
hasilat
•
Təbii və süni duz məhlullarının
buxarlanması yolu ilə.
Yeraltı hasilat 500 m dərinlikdə aparılır.
Hasil olunan duzun yarısından çoxunu şoran
göl duzu təşkil edir. Onun tərkibində NaCl-dan
başqa, KCl, MgCl
2
, eləcə də sulfatlar var.
İsrailin və İordaniyanın
sərhədləri bo yun ca
uzanan Ölü dəniz dünyada ən maraqlı
yerlərdən biridir. Onun uzun olmayan qumlu
sahilləri bütün dünyadan turistlərin böyük
miqdarını özünə cəlb edir. Bir çox insanların
marağına səbəb olan təbiətin bu gözəl yerini
görmək üçün onlar uzaqlardan bura gəlirlər.
Bir çoxlarının böyük marağına səbəb olan-
lardan biri də onun adıdır. Ölü dəniz, məlum
olduğu kimi, bizim planetimizdə ən duzlu
dənizdir. Məhz bu mineral maddənin
sayəsində siz sakitcə su üzərində uzana və
boğulmağa ehtiyat etmədən öz sevimli
jurnalınızı oxuya bilərsiniz. Ölü dənizdə
duzun qatılığı çox yüksəkdir, belə ki – bir litr
suda 270 qramdan çox duz var. Nəzərə
alsaq ki, qalan bütün duzlu çarhovuzlarda bu
rəqəm nadir hallarda 35 qramla qiymətlənir,
onda bu miqdar, həqiqətən də, çox
böyükdür.
Natrium-xloridin belə böyük miqdarı
suyun sıxlığını əhəmiyyətli dərəcədə yük -
səldir və işə fizika qanunları daxil olur –
insan sudan çaxır probkası kimi itələnir.
Bu mineral da dənizin dəhşətli adının
yaranmasına səbəb olur. Təəccüblü deyil ki,
belə duzlu suda mikroorqanizmlərin yalnız
nadir növləri sağ qalır. Balıqlar, molyusklar
74
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
75
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
və yosunlar duzun belə miqdarında yaşaya
bilmirlər. Balıqlar dənizə düşərək, hətta onlar
ağrı hiss etməyə vaxt tapmadan bir anda
ölürlər və onların duzla örtülmüş bədənləri
ləpələrlə sahilə çıxarılır.
Ölü dəniz
Bəs bu dənizdə bu qədər belə qorxunc
güc hardandır? Daha sadə desək – onda
böyük miqdarda duz haradandır? Ölü dəniz
ona düşən bütün çay və çaylar üçün tələ
təşkil edir – çünki su heç vaxt çarhovuzun
hüdudlarını tərk edə bilmir. Tək çıxış yolu –
buxarladır. Ancaq duz buxarlana bilmə diyin -
dən, o dənizdə qalır. Beləliklə, bu yerdə əsr -
lər boyu duzun böyük miqdarı yığılıb qalıb.
Göründüyü kimi, hələ bir neçə yüz il əvvəl
insanlar bu çarhovuza tamamilə məntiqli ad
verdilər – Ölü dəniz. Həmçinin öz
böyüklüyünə görə bu gölə qədimdən səhvən
dəniz adı verilmişdir.
Duzlu dəniz və göl sularında yuyunmaq
və çimmək insan orqanizmi üçün olduqca
faydalıdır. İnsanlar hələ lap qədim zamanlar-
dan əsəb və oynaq xəstəliklərinin müalicəsi
üçün Türkmənistanda Molla-Qara gölünə
gələrdilər. Bu suyun duzluluğu Ölü dənizin
suyundan 1,5 dəfə çoxdur.
Yemək duzu istehsal və emalına görə
aşağıdakılara bölünür:
1. Xırda kristallı;
2. Müxtəlif növlü üyüdülmüş;
3. Üyüdülməmiş;
4. Yodlaşdırılmış.
Bir qayda olaraq, yemək duzunun tərkibi
CaCl
2
, MgCl
2
, Na
2
SO
4
, CaSO
4
və MgSO
4
ibarətdir. Yodlaşdırılmış duzun bütün növlə -
rində az miqdarda KJ var, lakin belə duzun
saxlanılması zamanı tərkibindəki KJ oksigenlə
oksidləşir və duzun tərkibindən çıxır. Son
vaxtlar KJO
3
əlavə olunur. Rusiyada daşdu -
zun istehsalı XII əsrdə yaranıb, Çar Aleksey
Mixayloviçin dövründə çoxlu duz mədənləri
işləyirdi. Ural, Nijniy Novqorod. I Pyotrun
dövründə xörək duzunun istehsalı xəzinə
tərəfindən monopoliyalaşdırılmışdır və bun-
dan böyük gəlir əldə olunurdu. 1711-ci ildə
bütün duz zavodlarını nəzərdən keçirmək və
təsvir etmək fərmanı verilmişdi. I Pyotrun
dövründə 6 duz zavodu işləyirdi. I Yekate -
rinanın dövründə “Duz istehsalı və ticarəti”
adlı fərman dərc olunmuşdu.
Yelizavetanın dövründə duzun hasilatı ilə
bağlı çoxlu fərmanlar verilmişdi. Duz bişirmə
çox böyük yanacaq tələb edirdi. Duz bişirilən
yerlərə yaxın olan meşələr amansızcasına
məhv edilirdi. 1753-cü ildə meşələrin saxla -
nıl ması üçün qədim rus duz bişirmə
məkanları bağlandı. II Yekaterinanın dövründə
Baxmut, Yenisey, İrkutsk, Nikolskiy, Balaxinskiy,
Sunskiy və s. duz hasilatı məkanları işləyirdi.
Qeyri-adi xörək duzunun tarixi məhz II
Yekaterinanın dövrüylə bağlıdır. Ölkənin
cənub vilayətlərindən çəhrayı rəngə çalan,
ətirli duz gətirilirdi. Bu duzun ətirli və rəngli
olması göldəki mikroorqanizmlər –
hallofillərlə əlaqədar idi.
Duzun istehsalında taxta boruları olan
mürəkkəb hidrotexniki qurğulardan istifadə
olunurdu.