vaxt Tennesidə
biologiya müəllimi işləyən
Con Skoups öz tələbələrinə Darvinin
nəzəriyyəsini öyrətmək istədi və bununla
antitəkamül qanununa meydan oxudu. O
dövrün iki ən bəlağətli natiqinin – Koarens
Darrounun və Uilyam Cenninqs Brianın üz-
üzə dayandığı məşhur məhkəmə prosesində o,
təqsirli bilindi. Başqa, daha müasir bir
misalda, Kanzas ştatının qanunvericilik
məclisi təkamül nəzəriyyəsinin müasir təhsil
üçün doğurduğu nəticələrlə birgə tədrisinə
qadağa qoydu. Bəli, insanlar dini əqidələrinin
tələb etdiyi şeylərə inana bilərlər, lakin
müəllimlər heç nədən çəkinmədən və heç
nədən ehtiyatlanmadan öz şagirdlərinə qəbul
olunmuş və sübuta yetirilmiş elmi konsepsi -
yaları, o cümlədən də təkamül nəzəriyyəsini
tədris etməlidirlər.
Nəhayət, elmi tədqiqatların dəstəklənməsi
haqqında. Bu dəstək fövqəldövlətin səviyyə -
sinə uyğun deyil və ciddi problemdir. Mənim
ABŞ-a təzəcə gəldiyim illərdə elmin dəstək -
lən məsi hərtərəfli idi, çünki ölkənin liderləri
onun gücünə və əhəmiyyətinə inanırdılar.
Müvafiq olaraq da universitet sonrası elmi
təhsil proqramları ABŞ-dan və bütün dünya -
dan olan ən yaxşı tələbələri cəzb edirdi. Bu
gün mən maliyyə dəstəyində yeni, dərhal fayda
tələb olunmaqla, eləcə də sonrakı tətbiqlə
birbaşa əlaqə ilə bağlı bir təmayül görürəm.
Bu cür məhdudiyyətlərin yeni kəşflərin
edilməsinin tarixi təcrübəsi ilə düz gəlmədiyi
haqda çoxlu misallar var və bunlardan lazerin,
tranzistorun, kompyuterin adlarını çəkmək
olar.
İkinci problem də – mövcud zorakılıq
problemi də təhsillə bağlıdır. Ümid edirəm ki,
Amerika onu tez bir zamanda həll edə bilər.
Məktəblərdə, küçələrdə insanların məruz
qaldıqları təhlükə Amerika həyatının
reallığına çevrilir və bu da mənim ailəmi və
milyonlarla başqa ailələri narahat etməyə
bilməz. Çoxları zorakılığı söz azadlığının
nəticəsi sayır, lakin mən söz azadlığının eyni
təminatlarla və demokratik qaydalarla bərqə -
rar edildiyi Şimali Kanadaya gələndə eyni
səviyyəli zorakılıqla qarşılaşmıram. Biz
çoxmillətli Los-Ancelesin ən yaxşı rayonla -
rından birində yaşayırıq, lakin orada da gecə -
lər küçəyə çıxmaq qorxuludur. Təbii ehti yat larla
və gözəlliklərlə bu dərəcədə zəngin ölkədə
belə şeylər olmamalıdır. Ümidvaram ki,
zorakılıq probleminin həlli mövcuddur.
Bəziləri düşünürlər ki, Amerika cəmiy -
yətində zorakılığın və qeyri-bərabərliyin
səbəbi varlılarla kasıbların qarşıdurmasıdır.
Bu amillər müəyyən rol oynasalar da, mən
onları əsas saymıram, həm də cəmiyyətin
əksər hissəsi orta sinfə aiddir. Kanadada və bir
çox Avropa şəhərlərində də, Avstraliyada da
qeyri-bərabərlik mövcuddur, Qahirədə isə
varlılarla kasıblar arasındakı uçurum lap çox
böyükdür, amma bu yerlərdə mən rahat, heç
bir zorakılıqdan ehtiyatlanmadan gəzirəm.
Düşünürəm ki, sosial nizamsızlıq, silahlar
üzərində nəzarət və cinayətə görə cəza ilə
bağlı Amerika qanunlarına bir də baxılmalıdır.
Başa düşürəm ki, bu, mürəkkəb, ölkənin
ruhuna və kapitalist ideallarına toxunan bir
məsələdir, amma biz artıq başqa, bu cür hallara
yeni perspektivlər və yanaşmalar nəzərdə tutan
bir dünyada yaşayırıq. Hadisələrin axarını
öncədən görmək iqtidarında olan yeni lider
ABŞ-ın gələcəyi naminə bu missiyanı öz
üzərinə götürməlidir.
Məni narahat edən üçüncü problem –
baxışların yetərincə geniş olmamasıdır ki,
həmin problem hökumətin səthi və özündən
27
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
razı xarici siyasət yeritməsinə gətirib çıxarır.
Bu kitab yazılan zaman Amerikanı qorxuya
salmış daxili və beynəlxalq terror dalğası
güclənmişdi. Dünyanın ən güclü dövləti
beynəlxalq birlikdə terrorizmə qarşı mübari -
zədə aparıcı rol oynamalıdır. İnsan hüquqları -
nın bərqərar edilməsi, insanlar və ölkələr
arasında qeyri-bərabərliyin aradan qaldırıl -
ması işində də lider rolunu oynamalıdır. ABŞ
Yer üzərində vahid dünya qurulmasında, onun
hər bir sakininə insan ləyaqətinin təmin
edilməsində də liderlik məsuliyyətini öz
üzərinə götürməlidir. Mən altmışıncı illərdə
geniş yayılmış amerikalı obrazını xatırlayıram
– insan bəşəriyyət naminə Aya qədəm basır.
Neyl Armstronqun Ayda dediyi ilk sözlər
aşağıdakılar idi: “Bir insanın bir kiçicik
addımı bütün bəşəriyyətin nəhəng sıçrayı
-
şıdır”. Marşall planı və “Sülh Korpusu” Ame -
ri kanı ümumdünya lideri kimi səciyyə ləndirən
təşəbbüslərin daha iki nümunəsidir.
Əlbəttə, Birləşmiş Ştatlar dünyanın bütün
problemlərini həll etmək iqtidarında deyil, o
ən güclü dövlət olaraq, liderlik yükünü çiynində
daşımalı və başqaları üçün nümunə, model
olmalıdır. Amerika başqa ölkələrin xalqlarına
düşmən olmağı özünə rəva görə bilməz, o
həm öz vətəndaşlarına, həm xarici ölkələrin
vətəndaşlarına eyni ədalət standartı tətbiq
etməlidir. Uzaq perspektiv baxımından kor -
rupsi yaya uğramış rejimlərin dəstəklənməsi və
xarici siyasətdə ikili standartların tətbiqi ABŞ-ın
mənafeyinə uyğun deyil. Xarici siyasətə
yenidən baxmaq, daha müdrik düşünülmüş
yanaşmalara keçmək vaxtı çatmışdır. Ümid
edirəm ki, dünyanı belə mənzərədə görmək
“Dünya zənginliyimizə və demokratiyaya
görə bizə nifrət edir” və ya “Biz dünyanın
bütün problemlərini həll edə bilmərik” kimi
bəsit və səbatsız dəlillərin qarşısında davam
gətirə biləcək. Əksinə, bütün dünyada insanlar
Amerikanı diqqətlə izləyirlər və çox ölkələr
demokratik azadlıqların Amerika sistemini
əxz etmək istərdilər. Müasir dünyanın bir çox
problemlərinin həllində Amerika real tərəfdaş
ola bilər.
Raket sipərinin qurulması yeni baxış
gətirməyəcək. Bu baxış təcridizm siyasəti ilə
də gəlməyəcək. Bütün insanları Yer kürəsində
bütün insanlar üçün ümumi olan vahid
məqsədlərlə yaşadığımıza, bəzən təfərrüat -
larla bağlı aramızda fikir ayrılığı baş verirsə
də, bunun belə olduğuna inandıraraq. Bizim
dünyamızda insanlar, mədəniyyətlər, millətlər
arasında körpülər salmaq lazımdır. Başlıcası,
binəsibləri inkar etməmək, dünyanın fəlakətli
vəziyyətdə olan hissəsini taleyin cənginə
buraxmamaqdır. Yoxsulluq və ümidsizlik
terrorun və dünya düzəninin hiddətlənməsinin
mənbəyidir.
Əhməd Zevayl özü özünə sual verir:
“Uğur düsturu mövcuddurmu?”. O bu sualı
aşağıdakı fikirləri ilə cavablandırır: Elmdə
mənim ehtirasım bilik – tərəqqi təməli
axtarışlarıdır. Bilik gücdür; məlumat bilik
almağın yalnız vasitəsidir. Özümüz haqqında
nə biliriksə, elə oyuq. İnsanın unikallığı təfək -
kürü haqqında düşünə bilməyindədir, bir də
nadir istedadlı şəxsiyyətlər bizim təbiət
haqqında biliklərimizi dəyişə bilərlər. Bilik
ümmanı isə dərin və sonsuzdur. Bu fikri İsaak
Nyuton çox yaxşı ifadə etmişdir: “Mən özümü
dəniz qırağında oynayan, tez-tez yeni, həmişə -
kindən daha hamar daşı, ya da daha qəşəng
balıqqulağını götürmək üçün oyunun
dan
ayrılan uşaq kimi görürəm. Qarşımda isə
sahilsiz, tamamilə naməlum bilik ümmanı
uzanır”.
28
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013