elm və texnologiya varlı xalqların imtiyazıdır.
Başqaları elmi tərəqqini israfçılıq sayır və
düşünürlər ki, onunla ölkə üçün daha vacib və
daha həyati məsələləri həll edəndən sonra da
məşğul olmaq mümkündür. İnkişaf etməkdə
olan və yetərincə varlı ölkələrin bəziləri hesab
edirlər ki, tərəqqi üçün bazanı inkişaf etmiş
ölkələrdə istehsal olunmuş texnologiyaların
satın alınması yolu ilə də təmin etmək olar. Bu
cür yanaşmalar kiçik, ən yaxşı hallarda isə
ortasəviyyəli, bir qayda olaraq, böyük
institutlar və elmi qruplar tərəfindən deyil,
fərdi qaydada əldə olunan elmi nailiyyətlərə
gətirib çıxarır. Bu cür mürəkkəb problemlər
onunla bir az da çətinləşdirilir ki, bir çox
şüarlar, verilişlər, hesabatlar, bütövlükdə
situasiya haqqında təsəvvür verməyərək,
yalnız lokal istehlak problemini işıqlandırırlar.
İnsan fikrinin məhdudlaşdırılması. Əsl
tərəqqi əsas problemlərin birgə həllində iş
bilən insanların iştirakını tələb edir. Qərbdə bu
işdə bu biliklər və ideyalar mübadiləsində
müxtəlif sahələri təmsil edən həm cavan, həm
də yaşlı insanlar iştirak edirlər. Yekun olaraq
cəmiyyətin bu və ya başqa sahəsində nələrin
edilməli olduğu ilə bağlı dəqiq tövsiyələr
hazırlanır. Bir çox inkişaf etməkdə olan
ölkələrdə bu cür yanaşma kağızda bəyan
edilsə də, praktikada işləmir. Bunun səbəbləri
çoxdur: həm iyerarxik zehniyyətlər, həm də
yaşlı nəslin birinciliyi sistemi insanlara öz
fikirlərini sərbəst ifadə etməyə imkan vermir.
Baxmayaraq ki, Qərb demokratiyaları
idarəetmənin yeganə uğurlu modeli deyil,
problemlərin demokratik həlli təcrübəsinin
olmaması kollektiv insan şüurunu boğur,
qanunvericilik bazasının tərəqqisini daraldır,
insan potensialını əngəlləyir.
Konstitusiya hüququ və fanatizm. Çaş -
qınlıq və xaos bəşəriyyətin əhəmiyyətli bir
hissəsi tərəfindən dinin vacib həqiqətlərinin,
etik, mənəvi və humanist dəyərlərin başa
düşülməməsindən və təhrif edilməsindən
doğur. Dünyada yaşayan bir milyarda yaxın
müsəlman üçün, məsələn, İslam Müqəddəs
Quranda həmin dəyərləri tam və dəqiq ifadə
edir. Quran bəşəriyyətin varlığı və birliyinə,
anadan olandan ölənədək insan həyatına, hətta
elmə və biliklərə aid təməl həqiqətlərini aydın
ifadə edir. “Oxu!” – Peyğəmbərin birbaşa
vəhylərinin birinci surəsinin birinci sözü məhz
budur (Quran, 96:1). Bir çox başqa surələrdə
də biliyin, elmin və təlimin vacibliyindən
danışılır. Peyğəmbərin hədislərindən birində
deyilir: “Allah cənnətin yolunu bilik axta rış -
larında səyahət edən hər kəs üçün asan etdi”.
Lakin bilik axtarışı birinci pillədir. Quran
vurğulayır ki, uğur və inkişaf uğrunda müba -
rizədə əsas rol insanların özlərinə məxsusdur:
“Həqiqətən, Allah, bunu özləri etməyənə qədər,
heç bir insanın vəziyyətini yaxşılaşdırmaz”.
Bütün birliklər və dinlər özlərində
müəyyən fanatizm elementi də daşıyır, lakin
əgər bu fanatizm qanun səviyyəsinə
qaldırılmışdırsa, milli təhlükəsizlik üçün
təhlükə yaradırsa, birlik son nəticədə iflasa
uğrayır. Situasiyanın dünya iqtisadiyyatındakı
nəhəng qeyri-bərabərlik fonunda özünün
uzlaşdırılmamış siyasəti və aqressiv kütləvi
informasiyası ilə Qərbin başçılığı gərgin ləş di -
rir. Bu fon dini və mədəni dəyərlərin itirilməsi
və ya təhrif olunması üçün real şərait yaradır.
İşsizliklə birgə o, tərəqqinin kəskin şəkildə
inkar edilməsinə gətirib çıxarır, narazılığı və
ümidsizliyi dağıdıcı məcraya yönəldir.
Bu çoxtərəfli problemlərin həlli üçün bəs
nə lazımdır? Ümumi mənzərəni çərçivələyən
çoxsaylı mədəni və dini motiv səbəbindən
cavab bayağı ola bilməz. Bununla belə, mən
inanıram ki, yuxarıda adları çəkilən dörd amil
göstərir ki, aşağıdakı vəzifələri həll etməklə
əhəmiyyətli tərəqqiyə nail olmaq mümkündür:
1) savadsızlığın ləğv edilməsi, qadınlara
23
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
cəmiyyətdə
aktiv rol verilməsi və təhsil
sistemində islahatların keçirilməsi yolu ilə
insan ehtiyatlarının gücləndirilməsi; 2) milli
konstitusiyaların fikir azadlığını təmin etməli,
bürokratiyanı minimuma endirməli, insan larda
inam doğuran qanunlar sistemini yaratmalı
konstitusiya olması məqsədilə dəyişdirilməsi;
3) elmi bazanın inkişafı. Tərəqqinin sonuncu
tərkib hissəsi inkişaf və dünya qloballaş
-
masına daxil olma üçün böhranlıdır və buna
görə də həmin hissəni daha ətraflı
müzakirə
etmək lazımdır.
Uğurlu olması üçün sağlam elmi struktur
öz komponentlərinin – elmi bazanın, texnolo -
giyanın və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsinə
əsaslanmalıdır. İlk olaraq, elmi baza haqqında.
Onun əsasını qabiliyyətli olanlar üçün xüsusi
təhsilin təşkil edilməsi, gənc alimlərə öz baca -
rıqlarını üzə çıxarmaq imkanı verən ali səviy -
yəli mərkəzlərin mövcud olması, biliklərdən
ölkənin (bəlkə də, bütün dünyanın) sənayesi
və iqtisadiyyatı üçün faydalı şəkildə istifadə
edilməsi üçün elmi baza məktəb və univer -
sitetlərdə ümumi təhsil sistemi ilə sıx qar şılıqlı
münasibətdə inkişaf etməlidir. Təd qiqatların
elmi mədəniyyətdə qəbul olunmuş, əmək
-
daşlıq və həqiqət axtarışlarında ümumi səylər
tələb edən etikaya uyğun aparılması üçün
kiçik də olsa, elmi bazanın olması mütləqdir.
Elmi tərəqqidə əminliyin dərk edilməsi və
ölkəsinə görə qürur hissi cəmiyyətin maarif -
lənməsinə şərait yaradır.
24
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013