İkincisi, texnologiyaların inkişafı. Elmi
baza milli və beynəlxalq səviyyələrdə texno -
lo giyaların inkişafı üçün əsas yaradır. Elmi
yanaşmadan istifadə etməklə, dövlət öz
tələbatlarını dəyərləndirə və ehtiyatlarını uğurlu
texnoloji həllərə, məsələn, kənd təsərrüfatına,
səhiyyəyə, idarəetməyə, informasiyaya, ola
bilər ki, dünya bazarında iştiraka istiqamət -
ləndirə bilər.
Üçüncüsü, cəmiyyət, onun elmi mədəniy -
yəti. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin ədəbiyyat,
əyləncə, idman, tarix sahələrində özlərinin
zəngin mədəniyyəti vardır. Lakin onların
çoxunda elmi mədəniyyət zəifdir, ya da ki,
ümumiyyətlə, yoxdur. Elmi mədəniyyət
dövlətin mürəkkəb problemləri dərk etmək və
rasional tərzdə həll etmək imkanlarını artırır,
cəmiyyəti, ayrı-ayrı səsləri kollektiv xor şəklində
birləşdirərək, möhkəmləndirir. Bir halda ki,
elm əyləncə qədər hiss olunan və mənimsə -
nilən deyil, ona görə də bütün sahələrdə –
qidalanma və genetikadan dünya bazarının
yüksək texnologiyalarına qədər – elmi biliklər
hamı üçün anlaşıqlı olsun. Daha güclü elmi
baza elmi mədəniyyətin zənginləşməsini,
rasional məhsulların tətbiqini mümkün edir,
cəmiyyətin inkişaf potensialını və onun
bəhrələrini dəyərləndirməyi öyrədir. Millətin
gələcəyi olan gənclik bu cür mədəniyyətdən
real fayda görəcək.
Bu cür strukturun yalnız inkişaf etmiş
ölkələrin üstünlüyü, kasıb ölkələr üçün əsas
maneə olması haqqında konsepsiya yanlışdır.
Bundan başqa, çoxları konspirasiya nəzəriy -
yəsinə inanır, bu nəzəriyyəyə görə, dünya
inkişaf etməkdə olan ölkələrə kömək etmə -
yəcək, buna görə də onlar biliklərin hərəkətinə
nəzarət etməlidirlər. Birinci rəy yumurta və
toyuqla bağlı məlum paradoksu xatırladır:
inkişaf etmiş ölkələrin statuslarına çatana kimi
onlar da inkişaf etməkdə olan ölkələr idilər.
Çin, Hindistan kimi ölkələrin dünya bazarın -
dakı müvəffəqiyyətləri onların inkişaf etmiş
təhsil sistemlərinin və iqtisadiyyatın müəyyən
sahələrində texnoloji nailiyyətlərin birbaşa
nəticəsidir: Hindistan kompyuter təminatı
sahəsində dünya liderlərindən birinə çevrildi,
“Çində istehsal olunmuşdur” markalı çoxişlə -
nən mallara isə dünyanın istənilən nöqtəsində
rast gəlmək olar.
“Konspirasiya nəzəriyyəsi”nə gəlincə isə,
şəxsən mən ona xüsusi əhəmiyyət vermirəm
və hesab edirəm ki, millətlərə bir-birinin maraq -
larına uyğun qarşılıqlı fəaliyyətdə olmaq daha
sərfəlidir. Əgər fərq çox böyükdürsə, qarşılıqlı
maraq, daha doğrusu, daha inkişaf etmiş
tərəfdaşın marağı yoxa çıxır. Əgər fərq azalarsa,
onda qarşılıqlı fəaliyyətdə olan ölkələr bir-
birinə qarşı xüsusi bir cazibə hiss etməsələr
də, informasiya əldə etmək (xüsusilə elmi
informasiya) asanlaşacaqdır. Konspirasiya
nəzəriyyəsi çərçivəsində mövcud olmaq
tərəqqiyə doğru aparmır. İnki
şaf etmiş və
inkişaf etməkdə olan ölkələrin əməkdaşlıq
etməsində zəruri olan məsuliyyətin başa
düşülməsi və qəbul edilməsidir. Mənim
tərəfdaşlıq layihəmdə mən, aşağıda göstərilən
kimi, ikitərəfli məsuliyyəti nəzərdə tuturam”.
Əhməd Zevayl ABŞ kimi güclü bir
dövlətin də gələcəyi ilə bağlı narahatlığını,
əsasən, təhsil və elmi-tədqiqat problemləri ilə
bağlayır: “Hətta bütün bunlarla birlikdə, məni
Amerikanın gələcəyi ilə bağlı narahatlıq onun
üç probleminə görə tərk etmir. Bunlar təhsil
və elmi-tədqiqat problemləri, ölkədəki mövcud
zorakılıq problemləri, eləcə də dünyanı
görmənin məhdudluğu problemləridir. Birincisi,
təhsil və tədqiqatlar. ABŞ-da ən yaxşı təhsil
25
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
almaq mümkündür, lakin o, əhalinin əksəriy -
yəti üçün əlçatmazdır. Bundan da başqa, ölkə
heç səy də göstərmir ki, elm hər kəsin – həm
varlı, həm də kasıb insanın təhsilinin bir
hissəsinə çevrilsin. İkinci pillə məktəblərində
keçirilmiş riyaziyyat üzrə ümumdünya
testlərinin nəticələrinə görə, ABŞ on yeddinci
yer tutur. Bu qədər aşağı yeri müəyyən dərə -
cədə onunla izah etmək olar ki, testlərdə bəzi
ölkələrdən yalnız elit məktəblərin şagirdləri
iştirak etmişdi, amma bununla belə, mən daha
yüksək nəticələr gözləyirdim.
Bu problemin bir tərəfi də təhsil sistemi
problemi ilə bağlıdır. Yeniyetmələrin müasir
texnologiyalar dünyasında irəli getmək
yollarını öyrəndiyi özəl məktəblər imtiyazlı
siniflərə xidmət edirlər. Bu məktəblərdə
nəinki yetərli sayda kompyuterlər var, həm də
şagirdlər xüsusi hazırlıq keçmiş müəllimlərin
rəhbərliyi altında həmin kompyuterlərdən
tənqidi təfəkkürün formalaşdırılması, dün
-
yanın dərk edilməsi, inkişafın yeni üfüqlərinin
açılması üçün istifadə edirlər. Adətən, belə
məktəblərin şagirdləri yaxşı oxu
yurlar və
onlardan çoxu kollecə daxil olmağa və
sonrakı uğurlu karyeraya hazır olurlar. Eyni
zamanda bəzi rayonlarda kütləvi məktəblər
maddi təminat və peşəkar müəllimlərlə bağlı
qıtlıq hiss edir. Bu cür məktəblərin problem -
lərinin nəticəsi kimi, onların məzun
ları
cəmiyyətdə uğur qazanmaq iqtida rında olmur -
lar, onlardan bəziləri isə zorakılıq üzərində
qurulmuş həyat yolunu seçirlər. Ən varlı
ölkələrdən birindəki bu qeyri-bərabərlik
mütləq aradan qaldırılmalıdır, belə ki, rəqabət
dünyasında çiçəklənmə əhalinin maksimum
hissəsinin məhsuldar işləməsini tələb edir.
Problemin başqa tərəfi xüsusi elmi təh -
sildir. Amerika elminin böyük nailiyyətləri
fonunda onların kütləvi informasiya vasitə -
lərində nə dərəcədə zəif işıqlandırılması
təəccüb doğurur. Mən həm də elmin əsas
məqsədlərinin başa düşülməməsinə təəccüblə -
nirəm. Mən ona görə təəccüblənirəm ki,
Amerikadan daha çox şey gözləyirdim. Eyni
zamanda xoşuma gələn bir cəhət də var ki,
amerikalılar elmin gündəlik həyatda rolu ilə
maraqlanır, xüsusilə də təbabət və müdafiə
sahələri, ya da kosmosun mənimsənilməsi
kimi böyük nailiyyətlər sahəsi üzrə özünütəh -
sillə həvəslə məşğul olurlar. Bəzi amerikalılar
elmə şübhə ilə yanaşırlar və onların dəlilləri
həqiqət payından da xali deyil, lakin mütə -
rəqqi texnologiyaların həmişə həm də mənfi
tərəfləri vardır.
Atom enerjisinin mənimsənilməsi atom
bombasının yaradılması ilə nəticələndi, amma
həm də müasir həyati problemlərin həllinə
kömək edən güclü enerji mənbəyini də açıq -
ladı. Lazerdən raketlərin tuşlanması üçün isti -
fadə edilir, lakin onlar cərrahiyyədə də işlənir.
Bütün bunlarla birgə, biz özümüzü, ətraf
aləmi, bir hissəsi olduğumuz Kainatı daha
yaxşı başa düşməyə kömək edən yeni biliyin
özlüyündə çox böyük əhəmiyyətini yaddan
çıxarmamalıyıq. Elmi təhsilə malik cəmiyyət -
lər texnologiyaların müsbət və mənfi cəhətlə -
rini götür-qoy edə və birincilərdən daha yaxşı
həyata nail olmaq üçün istifadə edə bilərlər.
Şübhəsiz, səhvlər də qaçılmazdır, lakin
bütövlükdə elmi tərəqqi həyat üçün vacibdir.
ABŞ-dan yan keçməmiş bir hal, ehkam -
çılıq da narahatlıq doğurur. Elm və din, əgər
hər iki tərəfdə ön planda ehkam durmursa,
münaqişəyə girmirlər. Mən başa düşə
bilmirəm, niyə valideynlər uşaqlarının təka -
mül nəzəriyyəsini öyrənmələrinə mane olurlar.
Münaqişə hələ 1925-ci ildə başlamışdır. O
26
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013