ŞİRİn bünyadova

 
125 
 
əsas  verir.  Əsərdə  deyilir:  «qışda  və  yayda  hamama  getdikdə  əv-
vəlcə soyuq otaqda bir az otur ki, təbiətin oranın havasına öyrənsin, 
sonra  orta  otağa  keçib  bir  qədər  də  burada  otur  ki,  o  otaqdan  da 
fayda götürmüş olasan, sonra isti otağa get, orada da bir az otur ki, 
bədənin  istiyə  alışsın.  Hamamın  istisi  sənə  təsir  edəndə  xəlvət-
xanaya gedib, orada başını yu. Gərək hamamda çox qalmayasan, öz 
üstünə çox isti və çox soyuq su tökməyəsən, ilıq  yaxşıdır. Hamam 
xəlvət olsa böyük xoşbəxtlikdir» (19,83-84). 
Yuyunmağın bir mədəniyyət olduğunu dastanlardan da görmək 
olur. Kitabi-Dədə Qorqud dastanında qısaca olaraq oğuz bəylərinin 
təmiz suda yuyunduqları qeyd olunur (9, 148). Əl Kufinin Bərdədə 
hamam  haqqında  verdiyi  məlumatda  qeyd  edilir  ki,  gələn  elçini 
hamamda  yuyundurub  fəxri  libas  geyindirirlər,  sonra  qaliyə  ilə 
doldurulmuş  bir  qab  gətirib  bədəni  onunla  ovxalayırlar  (26,  49). 
Orta əsr şairi Suli Fəqih  «İlətdilər hamamə  yudilər ani»  - deməklə 
hamamların olduğunu təsdiq etmişdir (22, 158). F.Rəşidəddin yazır 
ki,  Qazan  xan  bütün  vilayətlərin  kəndlərində  hamam  və  məscid 
tikilməsi  barədə  fərman  vermişdi  (14,  294).  İsgəndər  Münşi  şah 
Abbasın  zamanında  bir  çox  şəhərlərdə  hamamlar  salındığını  qeyd 
etmişdir  (21, 718). Müxtəlif mənbələrə əsaslanan S.Onullahi təkcə 
Təbriz  şəhərində  xeyli  hamam  olduğunu  qeyd  edərək  onların 
adlarını  çəkir:  «Ən  məşhur  hamamlardan  «Leyli  və  Məcnun», 
Gəcilbaşı, Pəsə Kuşək, Boz, Cahanşah, Mir-Mir darvazası hamam-
larını,  Dəvəçilər  məhəlləsi,  Rey  darvazası,  Xiyaban  məhəlləsi, 
Surxab məhəlləsi, Öküz bazarı hamamlarını və çoxlu saray hamamı-
nı göstərmək olar» (25, 166). 
Orta  əsr  Avropa  müəllifləri  Tomas  Benister  və  Cefri  Deketin 
məlumatlarında qeyd olunur ki, həftənin iki gününü şah (Təhmasib 
nəzərdə tutulur-Ş.B.) hamamda keçirir (17, 156). Bel isə Şamaxı şə-
hərində  hamamlar  olduğunu  qeyd  etmişdir  (17,  396).  Adam 
Olearinin  də Şamaxı  şəhəri haqqında verdiyi  məlumatlarda hamam 
haqqında xatırlatmalar vardır.  O yazır ki, burada üç hamam var, hər 
gün oraya adamlar axışır, onların ikisinə günorta qadınlar, axşamlar 
isə kişilər gəlirlər, lakin qəsrin yaxınlığında yerləşən sıx hamamına 

---

 
126 
 
yalnız  kişilər  gedə  bilər.  Sıx  hamamının  yaxınlığında  Sıx  Müridin 
dəfn olunduğu məscid yerləşir. Hamamdan əldə olunan gəlir də bu-
raya və bir də kasıblara sərf olunur (17, 270). Bu maraqlı məlumat-
dan  aydın  olur  ki,  hamama  gələnlər  yalnız  dini  təriqət  nümayən-
dələrindən ibarət  olmuşlar. Klavixo isə Təbriz şəhərində  «dünyada 
ola biləcək ən gözəl hamam» olduğunu qeyd edir. (17, 54)  
Hamamlar  sadəcə  təmizlənmək  məqsədi  daşımırdı,  o,  eyni  za-
manda ictimai tikili olduğundan insanların bir yerə yığışıb ünsiyyət 
saxlayacağı məkan hesab olunurdu. Qadınlar və kişilər bütöv bir gü-
nün demək olar ki, əsaslı hissəsini burada keçirirdilər. Ümumən ha-
mamlar  həftənin  müəyyən  günləri  qadınlar  üçün,  başqa  günlər  isə 
kişilər üçün açıq olurdu. Yəni istənilən vaxt hamama gəlmək müm-
kün deyildi. H.Sarabski yazır: «hamam zənənə olanda külxançını və 
ya  cumadarı  dama  çıxardıb  əlində  bir  dəmir  şeypurla  çaldırmağa 
başlardılar. Əhali başa düşərdi ki, bu gün hamam zənənədir. Hama-
mın qapısında qırmızı mərcanı fitə asardılar ki, yoldan ötən və şey-
pur  səsi  eşitməyən  kişilər  hamam  zənənə  olduğunu  bilsinlər»  (12, 
64-65). Adəti üzrə bir gün hamama həsr olunurdu. Belə ki, əvvəlcə-
dən hamam üçün tədarük görüb yığışmaq lazım gəlirdi. Yolu gedib 
qayıtmağa da müəyyən vaxt sərf olunurdu.  
Hələ XX əsrdə hamama getməzdən əvvəl evdəki hazırlıq barədə 
verilən məlumatda qeyd olunur ki, hər kəsin öz şəxsi kisəsi, daban-
daşı, qətfə və geyimi olurdu. Bundan əlavə, «sərqətfə» adlanan üzə-
rində  iri  dəhrəburnu  naxışları  olan  pambıq  parça  da  götürülürdü. 
Ondan həm boğça kimi, həm də baş bağlamaq üçün istifadə edilirdi. 
Evdən eyni zamanda içməli su, yüngülvari yemək (məsələn şirin çö-
rək  və  s.)  də  götürülürdü.  (8)  Hamamda  qadınlar  arasında  bir  kol-
lektivçilik ruhu hiss olunurdu. Bununla əlaqədar hamamda müəyyən 
qaydalar və ənənələr formalaşırdı. Belə ki, ümumi hamamlarda ye-
niyetmə  qızlar  yaşlı  qadınlara  su  gətirir,  onların  xahişləri  əsasında 
kömək  etməyi  özlərinə  borc  bilirdilər.  Hamamda  görüləsi  işlər 
ardıcıllıqla  icra  olunurdu.  Belə  vaxtlarda  oğul  anaları  qızlara  göz 
qoyurdular. Qızları oğlan anaları məhz hamamda bəyənirdilər.  

---

 
127 
 
Hamama gedəndə qadınlar bəzək əşyalarını, qızıllarını taxıb ge-
dirdilər. Boyunlarına «sərsəpuşka» adlandırdıqları (rusların sepoçka 
sözündən götürülüb – Ş.B.) uzun sepləri bir neçə dəfə dolayardılar. 
(4) Bu onu deməyə əsas verir ki, hamam həm də sosial vəziyyətin 
nümayiş olunduğu yer idi. Hamamın içində qadınlar qızıllarını çıxa-
rıb  xüsusi  mücrünün  içərisində  mühafizə  edərdilər.  Qeyd  edək  ki, 
«hamam  sandığı»  adlanan  xüsusi  qablarda  qadınlar  xına,  basma, 
kosmetik vasitələr gətirirdilər. Bəziləri isə bunu boğça ilə əvəz edir-
di. Bundan əlavə satıl adlanan su qabından istifadə olunurdu ki, bu 
da su yığıb tökmək üçün idi. İsti su üçün hamam tası olurdu. Aftafa-
ləyən də hamam ləvazimatları içərisində idi. Bundan əlavə sabun və 
ya  onu  əvəz  edən  gilabidən  yuyunmaq  üçün  istifadə  edirdilər. 
N.Gəncəvi  sarı  gildən  bəhs  edir.  (34,  166)  Sarı  gil  sonralar  gilabi 
adlanan  sabunu  əvəz  edən  və  hamamda  yuyunmaq  üçün  istifadə 
olunan  gildir.  Tük  tökmək  üçün  də  «vacibəd»  adlanan  gil  olurdu. 
Bir qayda olaraq hamamın içində hamı bədənini qırmızı rəngli parça 
–  fitə  ilə  örtürdü.  Hamamda  istifadə  olunan  qablardan  biri  də  satıl 
idi. Qəribədir ki, satıllar da forması ilə digər qablardan fərqlənsə də, 
üzərindəki  naxışlar  və  mövcud  yazıları  ilə  diqqəti  cəlb  etmişdir. 
Məsələn,  satılın  üzərindəki  yazıları  oxumuş  M.Nemətin  yazdıqla-
rından məlum olduğu  kimi, satıl hamam qablarından biri olmuşdur:  
 
Ya Rəbb! Hər şeydən əvvəl satılı gətir. 
Ya Rəbb! Bu cəzb edici satılı gətir.  
Təmizlik uğrunda Cəm camı ilə yarışa girə bilsin. 
Ölüm dəf olunub, arzu əlindədir. 
Əbədi zülmü dərk etməyin nəticəsi böyükdür. 
Hamama qədər tam taleyi yerinə yetirildi. 
Razılıqlı tas dolusu su çiçəyi çatdı. 
Süfrə şadlıqdan boş deyildi. 
Davamlı su ilə satıl ağzına qədər su ilə dolu idi. (33, 15) 
 
Hamamda çimib qurtarandan sonra qusul vermək lazımdır. Bu-
nun  üçün  axırıncı  dəfə  başdan  aşağı  su  tökəndə  əvvəlcə  dabanları 

---