Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)

 552 

*** 

Həqiqət haradadır? Bunu yalnız Allah bilir, insana isə  hər 

hansı birinin üzərində israrla dayana bilmədiyi çoxlu həqiqətlər 

məlumdur. Bu ona bənzəyir ki, insanın beynində zaman və 

məkanın sonsuzluğunu hiss etmək qabiliyyəti qoyulmayıb, 

həqiqət də beləcə sonsuza qədər uzanan "lehinə və əleyhinələr" 

içərisində itib-batır. Ancaq elə insanlar da var ki, sonsuzluq və 

əbədiyyət haqqında bir an belə düşünmədən güman edir ki, 

dünya üfüqlərdə bitir. 

*** 

Düşmənlərə hörmət bəsləmək lazımdır. Heç olmasa, onlar 

sizi satmır. Satqınlıq - dostlara məxsus imtiyazdır. 

*** 

Onun ağlı artıqlıq edirdi. Bilmirdi, bu artıq ağlı neyləsin, bu 

nə ona, nə mühitə, nə də zamana lazım idi. 

*** 

İnsanlar arasındakı münasibətlərdə, insanların davranış-

larında interyer və eksteryer vardır.  İnsanların  ətrafdakılara 

necə görünməyi ilə onların  əsl həqiqətdə necə olmaları  və  nə 

ilə  nəfəs almaları arasında böyük fərq vardır. Görünənlə 

mahiyyət arasında, təsəvvürolunanla  əsl həqiqət arasında. Bu, 

bir Azərbaycan atalar sözündə ifadə olunmuşdur: "Çölüm 

özgəni yandırır, içim özümü". Cəlaləddin Rumi isə deyirdi: 

"Ya göründüyün kimi ol, ya olduğun kimi görün". 

*** 

O, öz-özünü uydurub yaradan bir insan idi. 

*** 

Liberalizm dövrüydü. Kimlərsə liberala çevrildilər, çünki 

liberalizm modda idi, başqaları isə bu yolu səslərinin xaricdə 

eşidilməsi naminə tutmuşdular. Üçüncülər ona görə liberal 

olmuşdular ki, yazıçı kimi yetişə bilməmişdilər, liberalizmin 

onları  təsdiqləyəcəyinə, heç olmazsa, onların iqtidarsızlığına 

bəraət qazandıracağına inam bəsləyirdilər. Başqa qrup insanlar 

isə, ancaq azadfikirlilikləriylə qadınların diqqətini cəlb etməyə 

---

 553 

görə bu yolu tutmuşdular. 

Liberalizm ötüb keçdi. Zaman gəldi, bu adamlar bir-bir 

dünən səcdə etdikləri liberal əqidədən və dostlarından imtina 

etməyə başladılar, özlərini inandırmağa çalışdılar ki, bu işi 

hansısa böyük, bir çox insanların dərk edə bilmədiyi ali 

prinsiplərə görə edirlər. Onlar dərk etmək istəmirdilər ki, 

monolit tiraniyayla mübarizə aparmaq üçün birliyə  və 

həmfikirliyə malik olmaq lazımdır. Ancaq görünür, burada da 

etik prinsip özünü göstərir – totalitarizmə qarşı total və 

birləşmiş müxalifət – totalitarizmin daha bir təzahür formasıdır. 

*** 

Alibi yoxdur. Hansısa bir xeyirxah iş görərək, bütün yerdə 

qalan ömrünə mənəvi təminat qazanmaq mümkün deyil, çünki 

hər gün sənin böyür-başında sonsuz cinayətlər baş verir və sən 

öz sükutunla bu cinayətlərin bir növ iştirakçısına çevrilirsən. 

"Dünən mən bir xeyirxah iş gördüm, dünən üçün bəraətim var, 

bu gün yorulmuşam, istəyirəm hər şeydən uzaqlaşım, vicdanım 

təmizdir". Yox, sən hər gün, hər saat seçim qarşısında 

durursan. Həyat sənə vicdanlı, cəsur,  ədalətli olmaq üçün hər 

gün, hər saat testlər verir. Bəli, yer üzündə mövcudluğunun 

sonuna qədər. Bununla bağlı gənc Həsən bəy Zərdabinin artıq 

yaşlaşmış Mirzə  Fətəli Axundova məktubunu xatırladım. O, 

Axundovu belə bir şeydə günahlandırırdı ki, bütün ömrü boyu 

cəhalət, fanatizm və haqsızlıqla mübarizə apararaq yorulmuş və 

indi kənara çəkilmişdir. Bu işdə  nəfəsdərmə, macal və aram 

yoxdur – Zərdabinin təlqin etdiyi fikir bundan ibarət idi. 

Üstündən illər keçəndən sonra qoca Zərdabi müəllimlərin 

qurultayında gəncləri ehtiyatlı olmağa, bu qədər radikal 

olmamağa çağırır, daha təcrübəli  şəxslərin sözünə qulaq 

asmağı məsləhət görür. Cavan Nəriman Nərimanov ona kobud 

cavab verir: "Ağıl yaşda olmaz, başda olar". Üstündən bir neçə 

il də keçəcəkdi, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulacaqdı, 

cavan kommunistlər – əsas etibarilə tör-töküntülər (onların 

arasında təəssüf ki, Ruhulla Axundov kimi işıqlı və savadlı bir 

---

 554 

insan da var idi) Nərimanovu millətçilikdə, konservatizmdə 

günahlandıracaqdılar. Onların birgə  səyi nəticəsində,  şübhəsiz 

ki, Stalinin razılığı ilə  Nərimanov  əvvəlcə Azərbaycandan 

təcrid olunacaqdı, formal olaraq Moskvaya daha yüksək 

vəzifəyə çağırılacaqdı. Onu müdafiə eləyən Lenin öldükdən 

sonra isə  Nərimanovun özünün də axırına çıxacaqdılar. 

Üstündən 12 il keçəndən, həmin o gənc kommunistlər bir az 

meydan sulayandan sonra bir neçə qramlıq qurğuşunla məhv 

ediləcəkdilər. Deyilənə görə, Azərbaycan MK-nın keçmiş 

katibi Ruhulla Axundovu birinci katib Mir Cəfər Bağırovun 

özü istintaqa çəkmiş  və Bağırovun "Sən özün doktoru (yəni 

Nərimanovu – A.) millətçilikdə günahlandırırdın, necə oldu ki, 

özün millətçi oldun?" sualına işgəncələrdən sonra qan qusan 

Ruhulla belə cavab vermişdi: "Doktor sağ olsaydı, mən onun 

qarşısında diz çökər, ondan dönə-dönə üzr diləyərdim". 

Nəhayət, Bağırov öz məhkəməsində  ləyaqətlə duruş 

gətirərək və bağışlanmaq haqqında xahişi rədd edərək demişdi: 

"Məni şaqqalasanız da azdır, mən, dizəcən günahsız insanların 

qanına batmışam". 

Tarix insanların gözünü çox gec açırmış. 

*** 

200 ildir ki, Rusiya imperiyasında yaşadığımıza adət 

etmişik.  İndi ermənipərəst imperiyada yaşamaqla heç cürə 

barışmaq mümkün deyildir. 

*** 

Ulduzlar bizi nədən cəzb edir? Dənizdə  gəminin uzaq 

işıqları, yaxud tənha yelkən və ya körpüdə yanan od – 

balıqçıların yandırdığı ocağın uzaqdan görünən parıltısı nədən 

bizi özünə  çəkir? Bəlkə oralarda həyatın olması illüziyası ilə. 

Elə bir illüziya ki, biz dərk eləməsək də, öz problemləri, 

sevinci, sözü-sovu, qayğıları, dərdi, çıxılmaz vəziyyəti, 

qılığıyla mövcuddur. Amerikadan – okean üzərindən uçurdum. 

Gecə, yolun yarısında Atlantik okeanının üzərində olarkən 

təyyarə möhkəm ləngər vurmağa başladı, bizə  kəmərləri 

---