Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)

 555 

bağlamağı məsləhət bildilər, qorxu yarandı və yalnız o zaman 

ki, Avropanın, İrland adasının sahil işıqları neçə mil məsafədən  

göründü, sakitləşdim. Orada işıq vardı, insanlar vardı, həyat 

qaynaşırdı. Anladım ki, qorxu bəzən sırf atavist səbəblərdən, 

qaranlıq vahiməsindən yaranır, buna əsaslanıb ibtidai insanın 

oda, işığa və istiliyə səcdə etməsini anlamaq da mümkündür. 

*** 

Ədəbiyyat var ki, həyatdan, həyati problemlərdən, əbədi həll 

olunmaz bilməcələrdən və bunu sözlər, obrazlar vasitəsilə nəsr 

və poeziya ilə ifadə etmək arzusundan yaranır. Ancaq başqa bir 

ədəbiyyat da vardır ki, onu həyata  ədəbiyyat,  ədəbiyyatın 

inkişafı, indiyə qədər olanları təkrarlamamaq, bir az da irəliyə 

getmək arzusu gətirir. Mən ortada dayanmışam. Mən həyatı o 

qədər sevirəm ki, təmiz ədəbiyyata qurşanıb ondan təcrid oluna 

bilmərəm, ədəbiyyatı da o qədər sevirəm ki, onu həyata qurban 

verə bilmərəm. 

*** 

Azərbaycan nağılları bizim uşaqlığımızdır - danışan kəllə, 

yalnız qaşlardan ibarət insan sifəti, üçayaqlı at, yeddibaşlı 

əjdaha, güləndə  ağzından güllər tökülən GÜL-QƏH-QƏH 

XANIM, qurşağa qədər daşa dönən insan, əl dəyəndə daşı 

insana çevirən sehrli çubuq, sehrbazlar, dərvişlər, pərilər, 

cinlər, divlər, göyərçinə dönən qızlar, küpəgirən qarılar, qırx 

bağlı qapı, qırxıncı qapıdan o yana açılan tam başqa bir dünya, 

qəbrin içindən gələn işıq, yaşıl, sarı, qırmızı işıqlar, sirli, sakral 

mənalı sözlər, rəqəmlər, kodlar, xalçalardakı insanların bir-

birinə  məlumat ötürdüyü sirli butalar və s. və i.a. – bütün 

bunlar sürrealizm stixiyasıdır, dünyaya sürrealist baxışın 

bəlirləridir. Əgər bütün bunlar ən konkret sənət növündə – söz 

sənətində  təcəssüm olunubsa və bizə bütün bu şərtilikləri, 

obrazları  qəbul etdiribsə, nəyə görə  rəngkarlıqda – deyək ki, 

Cavad Mircavadovun işlərində sürrealist sənət bizə yad 

olmalıdır? Sürrealizm rəngkarlıqda  əksini tapan, ola bilsin ki, 

bir neçə  əsr gecikmiş elə  həmin nağıldır. Ağlımıza da gəlmir 

---

 556 

ki, indi məsafədən təsir (teleqraf, televizor, radio, telefon, 

releylə  məsafədən idarə olunan partlayıcılar) bizimçün adi 

şeylərdir, çünki təfəkkürümüzü bu şeylərə  hər  şeydən  əvvəl 

nağıllar hazırlayıb: divin ürəyi onun özündən müəyyən 

məsafədə, hansısa  şüşə qutunun içində yerləşir ki, onu 

öldürmək istəyən əvvəlcə şüşəni sındırmalıdır.  

Qeyri-məntiqi olana, möcüzəli, sirli şeylərə, yuxuya meyl… 

– bizim bu tələbatımızı  uşaqlıqda nağıllar ödəyib – əgər belə 

ruhi tələbatımızı ödəyən sürrealist rəngkarlıqdan imtina etsək, 

vizual ehtiyacımız ödənilməmiş qalacaqdır. Cavadın sənəti – 

bizim yuxularımızın  əyaniləşməsi, uşaq təxəyyülümüzün 

canlanaraq göz önünə gətirilməsidir. 

*** 

Onun arzusu bütün işçilərin işə vaxtlı-vaxtında gəlib-

getmələri, həmişə öz yerlərində olaraq onu qarşılayıb yola 

salmaları, o içəri girəndə ayağa qalxmaları, nəhayət, ilk 

çağırışla hər  şeyə hazır olmalarıdır – bir sözlə, işdə kazarma 

intizamına çatmasa da, ideal dəftərxana intizamı yaratmaqdır. 

Qısası, o, dəftərxana Napoleonu olmaq arzusundadır. 

*** 

Susmaq qorxaqlıq olanda – mən danışırdım, 

Danışmaq qorxaqlıq olanda – mən susmuşam. 

*** 

Heç vaxt qorxaq olmasam da, özümü qəhrəman da hesab 

eləməmişəm. Mən heç qorxaqlıq ucundan danışan, yaxud 

susanları da qorxaq adlandırmazdım, ancaq qorxaqların illər 

keçəndən sonra özlərini qəhrəman, başqalarını isə qorxaq 

adlandırmalarına dözə bilmirəm. Deyəsən, Brext deyib: o xalq 

bədbəxtdir ki, qəhrəmanlara ehtiyacı var. 

*** 

Azərbaycan klassik ədəbiyyatında iki özünəməxsus personaj 

vardır – Axundovun pyesindəki Müsyö Jordan və  Cəlil 

Məmmədquluzadənin "Dəli yığıncağı"  əsərindəki doktor 

Lalbyuz. Ekzotik müsəlman mühitinə düşən iki avropalı axıra 

---

 557 

qədər heç nə anlamır. Müsyö Jordanın ağlına girmir ki, Parisi 

inqilabçılar, qiyam edən fransız xalqı yox, Qarabağ 

qadınlarının çağırdığı  Dərviş  Məstəli  Şah dağıdıb, doktor 

Lalbyuz isə ona tanış olmayan adamların arasında var-gəl 

edərək "kim dali?" sualını elə hey təkrar edir. Rus 

ədəbiyyatının kardinal sualı olan "kimdir müqəssir?" – günü bu 

gün də öz aktuallığını itirməmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatının 

kardinal sualı olan "kim dali?" – günü bu gün də yaşarıdır. 

*** 

İ.Bunin 18-19-cu illərdə baş verən hadisələrə  həsr etdiyi 

"Lənətə  gəlmiş günlər" gündəliyində yazırdı ki: "Klyuçevski 

rus tarixindəki qeyri-adi təkrarlanma halını qeydə almışdı". 

Sözün əsl mənasında, bu gündəlikləri oxuyarkən əyani surətdə 

görürsən ki, Klyuçevskinin sözləri və onların Bunin tərəfindən 

təsdiq edilməsi təkcə uzaq əsrlərə yox, bu günün reallığına da 

aiddir. Bizim günlərdə  də  hər  şey – dözümsüzlük, sosial 

ədalətsizlikdən doğan problemlər, zorakalıq kultu, kütlənin 

qanmazlığı, rusların yəhudilər tərəfindən və əksinə alçaldılması 

bu gün də davam edir. Bunin yazırdı: "Yadıma 14-cü ildə 

Moskva ziyalılarının hüquq cəmiyyətində keçirilən yığıncağı 

düşür. Həyəcandan  əsən Qorki çıxış edirdi: TMən rusların 

qələbəsindən ona görə qorxuram ki, vəhşi Rusiya yüz 

milyonlarla ac qarnı ilə Avropanın canına daraşacaq.  İndi bu, 

bolşeviklərin qarnıdır və o, artıq qorxmur". Yenə  də orada: 

"İnqilab, qanlı oyundan başqa bir şey deyildir, xalq hansısa 

zaman çərəyində hay-küy salıb hökm versə  də,  əvvəl-axır 

həmişə yağışdan çıxıb yağmura düşür".  

*** 

Ədəbiyyat beyinlərin tozunu çırpıb onları təmizləyir. 

*** 

İndi bizdə təkcə ictimai, siyasi əmlak ədalətsizliyi yox, həm də 

estetik  ədalətsizlik hökm sürür, qrafomanların  şerləri, miskin 

teatrın səhnəsinə qoyulan miskin dramaturji əsərlər, düşük nəsr 

nümunələri səslənəndə yalançı estetik dəyərlərə yox, həqiqətən 

---