Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)

 573 

amma hırıldaya-hırıldaya yox. Bir də belə deyirlər, faciə olan 

şey fars formasında təkrar olunur. Bəli, ağlı başında olan 

Marks bunu doğru deyib. İşıq yandı, mən bu sətirləri  ənənəvi 

Şərq lampasının işığında yox, Qərbin elektrik işığında yazıram.  

Gerçəklik dəhşətlidir. Gələcəyin müstəvisində  işləmək 

lazımdır. İqtisadi, mədəni, informasiya məkanı mövcud olduğu 

kimi, gələcəyin də öz məkanı var. Bax, həmin konteksdə 

işləmək lazımdır. Orada və onun üçün.  

"Hakimiyyət tənhalıqdır, mütləq hakimiyyət – mütləq 

tənhalıqdır", bu sözlər gündəliyimə 7 yanvar 1993-cü ildə qeyd 

edilmişdir. Görəsən, kimin sözləridir, doğrudanmı, mənim 

sözlərimdir. 

*** 

Qriqori Pomeransın "Tövbə etmədən" məqaləsində 

(Literaturnaya qazeta, 5 fevral 1997-ci il) maraqlı fikirlə 

rastlaşdım: "Yeri gəlmişkən, Suslovun siyasəti də öz bəhrəsini 

verdi. Polşa kommunistlərinin təcrübəsindən istifadə edərək 

Moskva ziyalılarını da (təkcə onlarımı) etnik əlamətə görə 

zümrələrə ayırdılar. Bunun himini qoyanların  əlinə  nə  gəldi – 

mürtəce romantizm, kəndlinin öz rus sifətini (azərbaycanlı, 

qırğız, latviya və s. – A.) itirən, quru yerdəU çıxan  şəhər 

ziyalısına qarşı qoyulması. Qısa zaman çərəyində belə bir 

illüziya yarandı ki, kəndli,  şübhəsiz ki, şəhərlidən daha 

bütövdür, mümkün və yeganə  həqiqət kəndlidədir. ("Drujba 

narodov" jurnalının təşkil etdiyi dairəvi masa söhbətində  mən 

elə bu barədə danışmışdım. – A.) Yeri gəlmişkən, bu ideya 

"İvan Denisoviç" əsəri vasitəsilə ortaya atılmışdı, ancaq kənd 

nəsrinin  şəhər nəsrindən üstünlüyü ideyası siyasət və 

senzuranın işindən başqa bir şey deyildi. Ədəbiyyatın 

sərhədlərindən kənara çıxmalı olsaq, mənzərə  kəskin  şəkildə 

dəyişəcəkdir. Tarkovskinin "İvanın uşaqlığı" əsərindən sonrakı 

qəhrəmanları başdan-ayağa ziyalıdırlar: ancaq Tarkovski 

"Stalker", "Nostalgiya" kimi əsərlərində Şukşindən zərrə qədər 

də geri qalmır. Bu əsərlərin hər birində misilsiz məsxərəçi 

---

 574 

obrazlar, mənə belə  gəlir ki, Belovun "Adi iş"  əsərindəki 

qəhrəmandan daha dərindir". Bu fikirlərə ədəbiyyatın özündən 

gələn nümunələri, deyək ki, psixoloji ustalıq baxımından 

V.Rasputindən heç də geri qalmayan Trifonovun əsərlərini 

əlavə etmək yerinə düşərdi. Doğrudur, gətirilən nümunələrin 

sayını keçmiş SSRİ-nin milli ədəbiyyatlarının materialları 

əsasında artırmaq olardı, bu dövrdə  kənd mövzusunda yazan 

yazıçılar təkcə  şəhərə  və  şəhər mövzusuna qarşı qoyulmurdu, 

həm də onları mükafatlandırırdılar, irəli çəkirdilər,  şəhər 

ziyalılarına nümunə kimi göstərirdilər. Bunlarla əlaqədar 

olaraq son dərəcə ustalıqla tapılmış bir termin, "Sosial realizm" 

termini işlədilirdi ki, bu da, "Sosialist realizmi" termini ilə 

münasibətdə evfemizm sayılırdı, çünki "Sosialist realizmi" 

anlayışı öz-özlüyündə gözdən düşmürdü. Müharibə haqqında, 

müharibədən sonrakı kəndlərdə baş verən fəlakət və haqqında 

yazılan həqiqət və yarımhəqiqətlər  mükafatlandırılır və həqiqi 

sənət əsəri kimi irəli çəkilirdi (bir çox obrazlarıyla o, doğrudan 

da, buna layiq idi, ancaq ədəbiyyat təkcə bundan ibarət deyil 

axı). Bütün yerdə qalanlar göydəndüşmə, özülü olmayan 

əsərlər sayılırdı ki, bunların da ziyalı  qəhrəmanları  tənqid 

tərəfindən yerlə-yeksan edilirdi. Doğrudan da, keçmiş Sovet 

dövrünün qeyri-disident ədəbiyyatının xidmətləri haqqında 

danışsaq, öz mənəvi probblemləri, mənəvi dəyərlər axtarışı ilə, 

narazılığı ilə birlikdə götürülən "aciz" sıravi qəhrəmanları da 

ictimai təfəkkürün formalaşmasında müəyyən rol oynadılar və 

nəticə etibarilə kommunist ideologiyasının dəmir-beton 

özülünün dağılmasına gətirib çıxartdılar. Təkcə realistik 

olmalarıyla yox, həm də  həqiqi bədii dəyərlərinə görə,  şəhər 

ədəbiyyatı (termini şərti mənada işlədirik) heç nədə  kənd 

ədəbiyyatından aşağı deyildi.  

*** 

Qahirədə Sfinks susur və bu da idiomatik ifadəyə 

çevrilmişdir, guya başqa heykəllər elə hey danışır və bir-biriylə 

söhbət edirmiş.  

---

 575 

*** 

F.Köçərli və İsmayıl Hikmətin (Artaylı) cızdıqları sərhədlər 

daxilində Azərbaycan  ədəbiyyatı tarixi nə deməkdir? Burada 

digər ismlər də ola bilərdi, deyək ki, fasdilli şairlərin yerinə – 

bu gün tərcüməsiz və  şərhsiz-filansız oxuyub başa 

düşdüyümüz, bizə daha doğma olan Yunis İmrə. Qəribə 

paradoksdur. Bu günün türk ədəbi dili neologizmlərlə o qədər 

zənginləşib (yaxud zibillənib) ki, Yunis İmrəni, XIV əsrin 

şairini oxuyanda yüzdə-yüz anladığım halda, onun müasir 

tədqiqatçılarının yazdıqları Ön sözü mütaliə edəndə üç 

cümlədən bir lüğətə baxıram.  

*** 

İnsan dəyişə bilməz, bir az başqalaşa bilər. Çinar dönüb 

palıd olammaz, ancaq çinar pohrələri ilə müqayisədə qoca, 

qollu-budaqlı çinarın dəyişməsi,  əlbəttə ki, göz qabağındadır, 

o, öz kölgəsiylə daha böyük məkanı əhatələmək qüdrətindədir.  

*** 

Türkiyədə solları da, sağları da yalnız bir şey birləşdirir – 

hər ikisi yalan danışır. Sollar sevgili SSRİ-lərinə öz xalqlarına 

qarşı törədilən bütün cinayətləri, digər ölkələrə münasibətdə 

yürütdükləri müstəmləkəçiliyi, imperializmi, senzuranı, 

QULAQ-ı bağışlayırlar. Özü də təkcə Türkiyənin yox, bir çox 

qərb ölkələrinin sol intellektualları da...  

*** 

Öz məqsədləri naminə demokratiyadan kommunistlər də,  

fundamentalistlər də istifadə edirlər. Məsələ burasındadır ki, 

demokratiya öz ideyalarını  hətta demokratiyaya qarşı olan 

insanlara təlqin edə bilir. Antidemokratlar da demokratiyanın 

məhz bu xüsusiyyətindən sui-istifadə edərək, demokratiyanın 

özünü məhv etmək məqsədilə hakimiyyətə gəlməyə can atırlar. 

Ancaq demokratiyanın bu Axilles dabanına baxmayaraq, bu, 

yer üzündə yeganə qəbul ediləsi rejimdir, çünki yerdə qalan nə 

varsa, ilk öncə ikiüzlülüyün təməli üzərində dikəlir, yəni 

populist və demaqoq şüarlar irəli sürməklə  əksəriyyəti təşkil 

---