Soliqqa tortish

Soliq stavkalari 
Soliqlaming mamlakat iqtisodi-
yotiga ta ’siri, asosan, ulaming 
stavkalari darajasining miqdori bilan belgilanadi. Respub- 
lika soliq tizimining shakllanishini hozirgi bosqichida soliq 
stavkalarining darajasi eng m unozarali masalalardan 
hisoblanadi.
Soliq stavkalari respublika va mahalliy budjetlar xarajat- 
larini mablag1 bilan ta ’minlashda muvozanat darajasini 
ham da xo‘jalik subyektlarining moliyaviy imkoniyatlarini 
belgilaydi. Demak, ular moliya-budjet munosabatlarini 
sogTomlashtirish bilan chambarchas bogTiqdir. Soliq stav­
kalari korxonalaming iqtisodiy mustaqilligini ta ’minlagan- 
lari holda, moliya-budjet munosabatlarining pul muoma- 
lasiga ko‘rsatadigan salbiy ta’siriga barham bera olishi ham
kerak. Bu esa, respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq 
islohotining muhim jihatini tashkil etadi. 
-
Soliq elementlari tarkibida soliq stavkalari alohida o ‘rin 
tutadi. Iqtisodiy adabiyotlarda soliq stavkasi deganda soliq 
obyektining har bir soliq birligi uchun davlat tom onidan 
belgilab qo'yilgan m e’yor tushuniladi.
Soliq stavkasining ahamiyati soliq obyektini qancha 
qismi qanday miqdorda majburiy toTov sifatida budjetga 
undirishini xarakterlaydigan masalaga javob beradi.
Soliq stavkalarini mohiyati shundaki, ular soliq obyekti, 
soliq birligi va soliq normaldtiga asoslangan holda soliq 
mexanizmini samarali ishlashini ta ’minlaydi. Soliq stavka- 
laridan davlat tom onidan iqtisodiyotni tartibga solish vosi­
tasi sifatida foydalanilsa, boshqa tom ondan soliq imtiyoz-
1.3.1-chizma.
Soliq stavkasi turlari.
28

---

larini bir turi sifatida ular orqali ishlab chiqarishni rivojlan­
tirishga rag‘batlantirish rolidan foydalaniladi.
Soliq stavkalari ikki xil ko‘rinishda: qat’i stavkalarda va 
nisbiy (foiz) stavkalarda ifodalanadi. Soliq stavkasi q at’i 
stavkada belgilangan holda soliq obyektiga nisbatan q at’i 
so‘m da belgilanadi. Masalan, yer solig‘ining har bir gektari 
uchun qat’i so‘mda soliq miqdori o'matilgan. Yuridik va 
jismoniy shaxslaming daromadlariga, mol-mulklariga esa 
nisbiy stavkada yoki foizda soliq miqdori belgilangan.
Soliq stavkasi bilan soliqqa tortish obyekti o ‘rtasidagi 
bogTiqlik darajasiga qarab soliq stavkalarini proporsional, 
progressiv va regressiv kabi turlarga ajratish mumkin.
Soliq stavkalari undirilishga, mohiyatiga va amal qilishi 
nuqtayi nazaridan bir necha turlariga ajratiladi ( 1.3.1-chiz- 
ma).
Soliq stavkalari turlaridan biri — bu proporsional soliq 
stavkalari boTib, bu soliq stavkalarining asosiy mohiyati 
shundan iboratki, soliq toTovchi ega boTgan foyda (daro­
mad), dividend, oborot yoki mol-mulk qiymatining hajmi 
(summasi) qancha boTishidan qat’i nazar bir xil tartibda, 
ya’ni bir xil foizda soliq stavkasi qoTlaniladi. Masalan, divi­
dend uchun barcha soliq toTovchilari soliq stavkasi 10 foiz 
qilib belgilangan. Bundan tashqari, qo‘shilgan qiymat soligT 
stavkasi ham bugungi kunda proporsional soliq stavkasi 
hisoblanadi. H ar qaysi soliq toTovchi qancha oborot (rea- 
lizatsiya)ga ega boTishidan qat’i nazar 20 foiz stavka 
bo‘yicha soliq toTaydi. Shuningdek, yuridik shaxslardan 
olinadigan mol-mulk soligT bo‘yicha ham proporsional 
soliq stavkasi qo‘llaniladi. Respublikamiz soliq tizimida 
amal qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslaming mol-mulki- 
ga soliq uning obyekti 500 ming so‘m boTganida ham 800 
ming so‘m boTganida ham soliq stavkasi o‘zgarmay qola- 
veradi, ya’ni soliq obyektining o ‘zgarishi soliq stavkasining 
o‘zgarishiga ta ’sir qilmaydi.
Proporsional soliq stavkasi o‘zgarmas soliq stavkasi 
boTib, uning miqdori (foizi) soliq obyektining hajmiga 
bogTiq boTmaydi. Bu bir tom ondan yuqori daromadga 
(oborotga) ega boTgan soliq toTovchilar uchun qulay soliq 
stavkalari hisoblansada, ayrim soliq toTovchilar uchun 
noqulaylik tug‘dirishi mumkin, ya’ni ushbu soliq stavkasi 
soliqlaming rag‘batlantiruvchilik rolini bajarmaydi.
29

---

Soliq stavkalarining keyingi turi progressiv soliq stavkasi 
hisoblanadi. Progressiv soliq stavkasi mohiyati jihatidan 
proporsional soliq stavkasiga nisbatan teskari holatda amal 
qilib, unga muvofiq soliq toTovchilaming daromadlari, foy- 
dasi yoki oboroti ortib, o ‘sib borishiga muvofiq tarzda soliq 
stavkasining ham ortib borishi tushuniladi. 0 ‘zbekiston 
Respublikasi soliq tizimida buni jismoniy shaxslardan oli- 
nadigan daromad solig‘i misolida ko‘rish mumkin. Bunga 
muvofiq, jismoniy shaxslaming olgan daromadi oshib bo­
rishi bilan birga belgilangan shkala asosida soliq stavkasi 
ham oshib boradi. Masalan, jismoniy shaxsning umumiy 
olgan daromadi eng kam ish haqining olti baravarigacha 
miqdoridan 13 foiz stavkada, eng kam ish haqining olti 
baravaridan o ‘n baravarigacha boTgan qismidan 18 foiz 
stavkada, eng kam ish haqining o‘n baravaridan ortgan qis­
m idan esa 25 foiz stavkada soliq undirilishi belgilangan 
(2008-yil uchun).
Demak, bundan ko‘rinadiki, progressiv soliq stavkasida 
soliq obyektining oshib borishiga mutanosib ravishda soliq 
stavkasi ham oshib boradi. Qayd etish lozimki, ko‘pgina 
iqtisodiy adabiyotlarda progressiv soliq stavkasi deganda 
faqat jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i 
bo‘yicha stavkalar keltiriladi. Bundan tashqari, progressiv 
soliq stavkalaridan davlat tartibga soluvchi vosita sifatida 
ham keng foydalanadi, masalan, respublika soliq qonun- 
chiligiga muvofiq m e’yoriy znuddatlarda o‘matilmagan 
yuridik shaxslaming mol-mulkiga belgilangan stavkaning 
ikki baravari miqdorida soliq undirish belgilangan boTib, 
2008-yildan yuridik shaxslar mol-mulk soligT stavkasi 3,5 
foiz boTgani holda, ularning m e’yoriy m uddatlarda 
o ‘matilmagan mol-mulkidan 7 foiz miqdorida soliq undiri- 
ladi.
Progressiv soliq stavkasining ikki turi mavjud: oddiy 
progressiya va murakkab progressiya. Oddiy progressiyada 
soliqning orttirilgan stavkasi soliqqa tortiladigan barcha 
obyektga nisbatan qo‘llaniladi, murakkab progressiyada esa 
soliqqa tortish obyekti qismlarga boTinadi, ularning har biri 
o ‘z stavkasi bo‘yicha soliqqa tortiladi, ya’ni orttirilgan 
stavkalar butun obyektga nisbatan emas, balki bundan 
oldingi bosqichdan ortgan qismiga nisbatan qoTlaniladi. 
Jismoniy shaxslaming daromadiga soliq stavkalari murak­
kab progressiya hisoblanadi.
30

---

Progressiv soliq stavkasining kamchiligi shundaki, bu 
soliq stavkalari soliq toTovchilaming daromad olish man- 
faatdorligini rag‘batlantirmaydi, shuning uchun progressiv 
soliq stavkalarini qoTlaganda muayyan chegaraga qadar 
soliq stavkasini oshib borishini ta ’minlagan holda so‘ngra 
regressiv soliq stavkalarini joriy etish soliq toTovchilar m an- 
faatlariga mos keladi. Shuning bilan birgalikda ta ’kidlash 
lozimki, progressiv soliq stavkalari davlat tom onidan iqti­
sodiyotni soliqlar vositasida tartibga solishda alohida aha- 
miyatga ega.
Soliq stavkalari haqida gapirganda, proporsional soliq 
stavkasi uchun neytral holat xarakterli boTsa, progressiv 
soliq stavkasi soliqlaming fiskallik xususiyatini xarakterlay- 
di, ya’ni progressiv soliq stavkalarida budjet manfaati 
ko‘proq yuzaga chiqadi. Shu jihatdan soliqlardan adolatlilik 
tamoyilining amal qilishini ta ’minlash maqsadida regressiv 
soliq stavkalaridan foydalaniladi.
Regressiv soliq stavkasida soliq toTovchining sohqqa 
tortiladigan daromadi, oboroti, mol-mulk qiymati kabi 
soliq obyektining ortib borishi bilan soliq stavkasining 
kamayib borishi ifodalanadi. Bundan ko‘rinadiki, regressiv 
soliq stavkasi progressiv soliq stavkasiga nisbatan teskari 
hodisani ifodalaydi.
0 ‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida regressiv soliq 
stavkasi, asosan, soliqlaming rag'batlantiruvchilik rolini 
oshirish maqsadida qoTlanilib, bu asosan korxonalaming 
mahsulot (xizmat, ish)ni chetga eksport qilishini rag‘bat- 
lantirish maqsadida joriy etilgan. Jumladan:
Foyda soligT bo‘yicha:
Eksportchi korxonalar uchun realizatsiyaning umumiy 
hajmida o ‘zi ishlab chiqargan tovarlar eksportining erkin 
konvertatsiyalanadigan valutaga eksport qilish ulushiga 
bogTiq holda daromadga soliq solishning regressiv shkalasi 
amal qiladi. Eksport ulushi:
— realizatsiyaning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foiz- 
ga qadar boTganida belgilangan stavka 30 foizga kamayadi;
— realizatsiyaning umumiy hajmida 30 foiz va undan 
ko‘p boTganida belgilangan stavka 2 baravarga kamayadi.
M ol-mulk soligT bo‘yicha, ham shu tartib amal qiladi.
Respublikamiz soliq tizimida eksport faoliyatini rag‘bat- 
lantirishga qaratilgan qator imtiyozlaming mavjudligi milliy
31

---

tovar ishlab chiqaruvchilami o‘z mahsulotlarini eksport qi- 
lishga yo‘naltiruvchi asosiy omil boTib hisoblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda uzoq yillardan buyon yagona 
soliq stavkalarini joriy etish to ‘g‘risida bahsli munozaralar 
davom etib kelayapti.
Bu qarashlami rus olimlari A. Abalkin, P. Bunich va 
boshqalaming ilmiy ishlarida uchratish mumkin. Ularning 
qayd etishlariga ko‘ra korxonalar foydasidan olinadigan 
soliq uchun yagona stavka joriy qilish bozor munosabatla- 
riga o ‘tayotgan davlatlar uchun maqbul va yagona yoT 
ekanligini ta ’kidlaydi. Fikrining isboti tariqasida yagona 
stavkani joriy qilishning to‘rt sababini ajratib ko‘rsatadi:
1. Xo‘jalik mexanizmining yagonaligi.
2. Kapitalni sarflash sohalarining soliq munosabatlariga 
nisbatan tengligi, bu kapitalni erkin harakat qilishi uchun 
asos yaratadi.
3. Barcha korxonalaming soliq toTovchilar sifatida dav­
lat oldida teng huquqliligi.
4. Bozordagi raqobat kurashida sharoitlaming tengligi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bunga qarama-qarshi fikr-
lar ham mavjud. Ana shunday fikrlaiga ko‘ra, barcha kor­
xonalar uchun yagona stavkada foydadan soliq olish maq- 
sadga muvofiq emasdir. Korxonalaming turlicha moliyaviy 
sharoitda bo‘lgan hoziigi davr holatida yagona stavkani 
qoTlash korxonaning moliyaviy ehtiyojlari bilan davlat 
manfaatlari yuzasidan keskin qarama-qarshiliklami yuzaga 
keltiradi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar soliq tizimiga 
e ’tibor qaratadigan boTsak, ular amaliyotida soliq stavkala­
rini tabaqalashtirilgan holda qoTlanilishini guvohi boTish 
mumkin.
Chunki, soliqlaming rag‘batlantiruvchilik rolini yuzaga 
chiqishi, asosan, uch xil ko‘rinishda yuzaga chiqadi. Bular 
soliq imtiyozlarini amalga oshirish (soliq obyektini kamay- 
tirish), soliq toTovchilami soliqdan ozod etish ham da soliq 
stavkalarini tabaqalashtirish hisoblanadi.
Qayd etish joizki, sohq stavkalarini tabaqalashtirish soliq 
tizimi ham da iqtisodiyotning real sektori uchun ham foy- 
dali* boTsada, ammo bu jarayonda eng asosiy muammo 
soliq stavkalarini tabaqalashtirish masalasi hisoblanadi.
Agar, soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to ‘g‘ri va egri 
soliqlar holatiga e ’tibor beradigan boTsa, egri soliqlarga nis-
32

---

batan to ‘g‘ri soliqlarda soliq stavkalari ko‘proq tabaqalash- 
gan. Buning asosiy sababi, soliqlaming rag‘batlantimvchilik 
roli, asosan, to ‘g‘ri va egri soliqlar orqali yuzaga chiqishi, 
shunga asoslangan holda soliq stavkalarini tabaqalashtirish- 
da to ‘g‘ri va egri soliqlar orqali korxonalami turli xil fao- 
liyat bo‘yicha rag‘batlantirish hisoblanadi.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq xo‘jalik 
yurituvchi subyektlardan, asosan, suv manbalaridan tejab- 
tergab foydalanish ham da davlat budjetini daromad bilan 
ta ’minlash sifatida kiritilgan bo‘lib, uni tabaqalashtirishda 
ikki xil yondashuv amalga oshirilgan, ya’ni suv resurslari­
dan foydalanilganlik uchun soliq stavkalari sohalar va 
suvlami paydo boTish manbalariga ko‘ra tabaqalashtiril- 
gandir.
To‘g‘ri soliqlar jumlasiga kiruvchi mol-mulk soligT ham
korxonalaming o ‘z tasarmfidagi va foydalaniladigan mol- 
mulklarining samarali foydalanishga undash va budjet man- 
faati nuqtayi nazaridan kiritilgan boTib, mol-mulk soligT 
bo‘yicha soliq, asosan, proporsional holda o'm atilgan 
bo‘Ub, u hozirgi kunda (2008-yilda) 3,5 foizlik stavkada 
belgilangandir.
Shuningdek, to ‘g‘ri soliqlardan biri hisoblangan yagona 
soliq toTovi kichik biznes subyektlari uchun alohida soliq 
turi boTib, u bo‘yicha belgilangan soliq stavkalari ham
tabaqalashgan. Bunda soliq stavkasining tabaqalashtirish 
mezoni asosan korxonalaming ishlab chiqarish faoliyati 
sohalari bo‘yicha berilgan. Ya’ni, tayyorlov va ta ’m inot 
korxonalari uchun yalpi daromadga nisbatan 33 foiz, sanoat 
va boshqa sohalar uchun 10 foiz, qishloq xo‘jaligi korxo­
nalari uchun esa 6 foiz qilib belgilangan.
0 ‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida to ‘g‘ri soliqlar­
dan tashqari egri soliqlar ham amal qilib, ushbu soliq turlari 
bo‘yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qoTlaniladi 
(1.3.2-chizma).
Qo'shilgan qiymat soligT eng asosiy soliq turlaridan biri 
boTib, bu asosan, oborotdan olinadigan va sotuvdan oli- 
nadigan soliqlaming o ‘miga kiritilgan. Qo‘shilgan qiymat 
soligT bo‘yicha dastlabki yilda 32 foizli stavka qoTlanilgan 
boTsa, bugungi kunda umumiy tartibda 20 foizlik va nollik 
stavka bo‘yicha soliq undirilmoqda.
Egri soliqlaming yana bir turi boTgan aksiz soligT 
bo‘yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qoTlanilgan
2-4777 
33

---

boTib, bu soliq turida soliq stavkalarini tabaqalashtirishda 
boshqa soliqlardan farqli ravishda soliq stavkalari soliq 
toTovchilam ing ishlab chiqarish faoliyati sohalar yoki soliq 
toTovchilam ing joylanishiga qarab emas, balki aksiz soli- 
g‘iga tortiladigan tovarlar ro ‘yxati b o ‘yicha tabaqalashtiril- 
gan.