Soliqqa tortish

1.3.2-chizma.
Soliq stavkalarini belgilash mezonlari.
U m um an olganda, soliq stavkalarini tabaqalashtirish so­
liq tizim ining eng m uhim asosiy m uam m olaridan biri b o ‘- 
lib, o ‘ta nozik va katta ahamiyatga ega boTgan masala 
hisoblanadi, chunki unda davlat budjeti va soliq toTovchi­
lam ing manfaatlari aks etgan hisoblanadi.
Soliq imtiyozlari 
Jah° n soli(? tizimining asosiy va
ajralmas qism landan b in — bu
soliq imtiyozlaridir. H ar qanday davlat uning xo‘jalik yuri-
tish tizim i qanday boTishdan q at’i nazar davlat budjetini
darom adlar bilan ta ’m inlashda asosiy vositalardan biri - bu
soliqlar va soliqsiz toTovlardir. Ammo joriy etilgan soliqlar 
*
34

---

sof fiskal shaklda o ‘matilishi m um kin emas. C hunki faqat 
budjet m anfaati nuqtayi nazaridan o ‘m atilgan soliqlam i 
am al qilishi uzoq vaqtni o ‘z ichiga olmaydi. Shuning uchun 
muayyan darajada soliq im tiyozlaridan foydalanish taqozo 
etiladi.
Soliq tizim ida soliq im tiyozlaridan foydalanishning bir 
qator obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy sabablari mavjud boTib, 
ular quyidagilardir:
— 
birinchidan,
soliq im tiyozlarini mavjudligini asosiy 
sabablaridan biri bu soliq toTovchi (yuridik va jism oniy 
shaxs)laming jam iyatda tutgan mavqeyi, ijtimoiy holati 
turlicha ekanligidan. Shu jihatdan barchaga bir xil tartibda 
(miqdorda) soliq solish m a ’noga ega boTmaydi;
— 
ikkinchidan,
davlat iqtisodiyotga ta ’sir etib, uni tar- 
tiblash vazifasini amalga oshiradiki, bunda turli xil dastak- 
lardan foydalanadi. Bu dastaklaming asosiylaridan biri — 
bu jamiyatdagi b a’zi m uhim sohalam i yoki soliq toTovchi­
lam ing faoliyatini rag‘batlantirish maqsadida soliq imtiyoz- 
lari belgilanadi. Ya’ni, davlat soliq imtiyozlari orqali iqti- 
sodiyotni samarali va qulay boshqarish yoki tartiblash 
imkoniyatiga ega boTadi, bundan ko‘rinadiki, soliq im ­
tiyozlari davlatni o ‘z funksiya va vazifalarini yuzaga chi- 
qam vchi m uhim dastak sifatida yuzaga chiqadi;
— 
uchinchidan,
soliq imtiyozlari qoTlanilishining asosiy 
sabablaridan yana biri bu milliy darom adni qulay, samarali 
va oqilona taqsimlashga erishishdan iboratdir. Y a’ni, b u n ­
dan soliqlar sifatida budjetga jalb etilishi lozim boTgan 
moliyaviy resurslar imtiyoz berish tufayli budjetga jalb etil- 
m asdan soliq toTovchilam ing o ‘zlariga maqsadli ravishda) 
qoldiriladi. Buning afzallik tom oni shundaki, soliq toTov- 
larini budjetga olish va uni yana qayta taqsimlash ishlarini 
osonlashtiradi va ish faoliyat turlarini rag‘batlantirishga 
erishiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq islohotlarini samarali 
yuritish maqsadida soliqlar vositasida ta ’sir etish, ular 
b o ‘yicha im tiyozlam i qoTlash, iqtisodiyotning turli sohala- 
rini bir tekis rivojlanishini ta ’m inlash bilan bogTiq tadbirlar 
amalga oshiriladi. Davlat soliq im tiyozlarini qoTlash orqali 
iqtisodiyotning turli sohalariga turlicha ta ’sir ko‘rsatadi, 
ya’ni ayrim rentabelli va norentabelli sohalar o ‘rtasidagi 
m uvozanatni ta ’minlash m uam m osi yuzaga keladi.
35

---

Qayd etish joizki, soliq imtiyozlari xususida turli xil fikr- 
lar mavjud. Soliq imtiyozlarining mohiyatini toTaroq 
anglab yetish uchun, awalo, ana shu turli xil fikrlami 
keltirish maqsadga muvoflq.
Q. Yahyoyev fikriga ko‘ra «Soliq toTovchilami soliqdan 
ozod etish, ular toTaydigan soliq miqdorini (soliq bazasini) 
kamaytirish yoki soliq toTash shartini yengillashtirish sohq 
imtiyozidir».1 Shuningdek, ushbu iqtisodchining ta’kid- 
lashicha soliq imtiyozi degan termin o‘miga soliq yengihigi 
termini bu jarayonning mohiyatini ochib beradi.2 Sh. 
Gataulin sohq imtiyozlariga quyidagicha ta’rif beradi: «So- 
liq imtiyozlari amaldagi qonunlarga muvofiq ravishda 
soliqlardan toTiq yoki qisman ozod qilishdir (skidkalar, 
chegirib tashlashlar va hokazo)».3
T. Malikovning ta’kidlashicha soliq imtiyozlari deganda 
soliq toTovchining soliq majburiyatlari hajmining toTiq 
yoki qisman qisqarishi, toTov muddatining kechiktirilishi 
yoki orqaga surilishi tushuniladi.
Soliqlaming rag‘batlantiruvchi funksiyasi soliq imtiyoz­
lari tizimi orqali amalga oshiriladi. Soliq imtiyozi soliqqa 
tortish obyektining o'zgarishida, soliqqa tortish bazasining 
kamayishida (qisqarishida), soliq stavkalarining pasaytiri- 
lishida va boshqalarda o‘z ifodasini topadi. Soliqqa tortil- 
maydigan lobyekt minimumi, alohida shaxslar va soliq 
toTovchilaming ayrim toifalarini soliq toTashdan ozod qi- 
lish, soliqqa. tortish obyektidan ayrim elementlarni chiqa­
rish, soliq stavkalarini pasaytirish, maqsadli soliq im­
tiyozlari, soliq kreditlari (soliqlaming undirilishini kechik- 
tirish) va boshqalar soliq imtiyozlarining ko‘rinishlaridir 
(turlaridir). Masalan, korxonalar foydasidan olinadigan 
soliq bo‘yicha imtiyozlar ishlab chiqarishni kengaytirish va 
uy-joy qurilishini rivojlantirish xarajatlarini moliyalash- 
tirishni, tadbirkorlikning kichik shakllarini, nogironlar va 
pensionerlaming bandligini ta’minlashni, ijtimoiy, madaniy 
va tabiatni muhofaza qilish sohalarini rag‘batlantirishga 
qaratilgandir. Individual xarakterga ega boTgan imtiyozlami 
berish, odatda, taqiqlanadi.4
1