Soliqqa tortish
Yüklə 8,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Yahyoyev Q.
Soliq. T.: «Mehnat», 1997-y. 20-bet. 2 0 ‘sha joyda. 2 Gataulin Sh. Soliqlar va soliqqa tortish. T.: 1996-y. 74-bet. 4 Malikov T. Soliqqa tortishning dolzarb masalalari. T.: 2000-y. 76-bet. 36 Soliqlaming va ular bo‘yicha beriladigan imtiyozlaming mavjudligi doimo davlat vujudga kelishi bilan bogTanib kelingan. Buyuk Sohibqiron Amir Temur tuzuklarida ta’kidlanishicha «Soliqlar davlatning iqtisodiy tayanchi va namoyon boTishidir».1 Agar, Temur tuzuklarida berilgan soliqqa tortish tamo- yillariga nazar tashlaydigan boTsak, ularning asosini ham soliqqa tortishda beriladigan imtiyozlar egallaydi. Unga muvofiq soliq toTovchilardan soliqlami aralashli undirish soliq siyosatining diqqat markazida turadi. «Temur tuzuk larida» keltirilishicha «Kimki biron sahroni obod qilsa yoki poliz qilsa, yoki biron bog‘ ko‘kartirsa yoxud biron xarob boTib yotgan yemi obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmasinlar, ikkinchi yili raiyat o‘z roziligi bilan berganini olsinlar, uchinchi yili (esa oliq-soliq) qonun- qoidasiga muvofiq xiroj yig‘ilsin».2 Bundan ko'rinadiki, soliqlardan beriladigan imtiyozlar bevosita/davlatni (xazi- nani) iqtisodiy qudratiga bogTiq boTib, unda soliq im tiyozlari bilan budjet (xazina) daromadlarini shakllantirish- ning o‘zaro bogTiqligi aks ettirilgan. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyotida soliq imtiyoz- larining tutgan o‘mi ingliz iqtisodchisi J. Keyns nazariyasi- da alohida o‘rinni egallaydi. Keynschilar tomonidan soliq tizimi, aniqrogT soliq imtiyozlari makroiqtisodiyot sharoiti- da iqtisodiyotni tartibga solishning tarkibiy elementi sifati da hamda davlatning tadbirkorlar manfaatiga ta ’sir etish va budjetning daromad qismini toTdirish borasidagi muhim iqtisodiy qurol sifatida qaraladi. Ikkinchi jahon urushidan keyin g‘arb davlatlarida neoklassik yo‘nalish, institutsio- nal — ijtimoiy yo‘nalish talablariga mos tarzda soliqqa tor tish tizimida imtiyozlar nazariyasiga ancha e’tibor berildi. Mazkur iqtisodiy maktablar nazariy yondashuvlaridagi tub farqlar boTishiga qaramay ularning vakillari umumiy tarzda soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirish va uni tartibga solish vositasi sifatida qaraganlar. Iqtisodiyotni boshqarishda soliq imtiyozlari rolini ular quyidagicha ifo- dalar edi: agar u yoki bu davlatning iqtisodiyoti ortiqcha ishlab chiqarish bilan xususiyatlanuvchi o‘sish davrini o‘ta- yotgan boTsa, u holda davlat soliq imtiyozlarini kamay- 1 Temur tuzuklari. T.: «Cho'lpon», 1991-y. 98-bet. 1 0 ’sha joyda. 37 tirish, ya’ni soliqlami ko‘paytirish, soliqqa tortishni ku- chaytirish orqali korporatsiyalar bo‘sh mablagTarini ko‘p- roq budjetga jalb qilish lozim, deb hisoblaganlar. Agar mamlakat iqtisodiyoti turg‘unlik holatini kechirayotgan boTsa, iqtisodiyotni jonlantirish uchun qo‘shimcha sarmoya jalb qilish lozim. Bunda soliq imtiyozlaridan ham keng foy dalanish zarurati tugTladi, degan xulosaga kelishgan. Bu holatda iqtisodchilar davlatga, soliq miqdorini kamaytirish, soliq imtiyozlarini ko‘paytirishni maslahat beradilarki, bu narsa budjetga qo‘shimcha mablagTar va kapital qo‘yil- malar uchun mablagTar tug‘ilishiga imkoniyat tug‘diradi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning bosh qa dastaklari qatori soliq siyosati talab va taklif o‘rtasidagi mutanosiblikka erishish orqali iqtisodiyotda barqaror taraqqiyotni ta’minlashga qaratilgan. G‘arb iqtisodchilari soliq tizimining ahamiyatini davlat faoliyatini amalga oshirish uchun uni zarur moliyaviy mablagTar bilan ta’min- lash sifatida ifodalanuvchi sof fiskal vazifa bilan cheklab qo‘ymaydilar. Ularning soliq imtiyozlari nazariyasida soliqlami tartibga solish vazifasiga katta e’tibor beradilar. Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning muhim quroli sifatida xo‘jalik yurituvchi subyektlar iqti sodiy xulq-atvoriga davlat ta’sirini ifodalaydilar. Ammo bunda soliq imtiyozlari asosiy vosita sifatida qaralishi keng nazarda tutilgan. Soliq imtiyozlarini belgilash asosida ishlab chiqarishni rag‘batlantirish, chet el investitsiyalari kirib kelishini ta’minlash, ijtimoiy himoyalashni tashkil etish, turli sohalami rivojlanishiga aktiv ta’sir etish muammosi yotadi. Shu o‘rinda soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari xalqaro soliq munosabatlariga mos kelishi hamda xalqaro iqtisodiy munosabatlarda davlatning faol ishtirok etishida mosla- shuvchan boTishi lozim. Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni tartiblash va boshqarish jarayonida bir qator vositalardan foydalani- ladiki, bunda soliq tizimining soliq stavkalari va imtiyozla ridan foydalanish eng samarali va oson usullardan biri boTib yuzaga chiqadi. Soliq imtiyozlaridan ishlab chiqarish jarayonini bosh- qarishda, investitsiyalami rag‘batlantirishda va boshqalarda keng foydalaniladi. 38 Soliq imtiyozlari rag‘batlantirish va samarali qoTla- nilishiga qarab quyidagi ko‘rinishlarda ifodalanishi mum kin: • soliqlardan butunlay ozod qilish; • yangi tashkil etilgan korxonalarga imtiyozlar berish; • soliq toTashdan vaqtincha ozod etish; • soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish; • soliqdan qisman ozod qilish; • xorijiy investitsiyalarga imtiyozlar berish; • eksportga imtiyozlar berish va boshqalar. Soliq imtiyozlari vositasida iqtisodiyotni boshqarish, davlatni shunday faoliyati bilan bogTiqki, u takror ishlab chiqarish jarayonida vujudga kelgan nomutanosiblikni yo‘qotish uchun sharoit yaratadi. Boshqacha qilib aytgan- da, agar soliqlaming ba’zi tizimi ishlab chiqarishni tartibga solishning davlat strategiyasini aniqlasa, taktikasi soliq imtiyozlari orqali amalga oshiriladi. Soliq imtiyozlarini soliq subyekti, soliq obyekti, soliqlami undirish vositalari, muddatlari nuqtayi nazaridan bir necha guruhlarga (turlarga) boTish mumkin. Soliq imtiyozlarini turli xil asoslar bo‘yicha guruhlash mumkin. MaTumki, 0 ‘zbekiston Respublikasi soliq tizimi- ni huquqiy bazasi takomillashib bormoqda. Hozirga qadar qabul qilingan barcha soliqqa oid qonun hujjatlariga e’tibor beradigan boTsak, ularning barchasiga soliq imtiyozlarini belgilash bo‘yicha umumiy o‘xshashliklar mavjudligiga guvoh boTish mumkin. Ya’ni, barcha qonun hujjatlarida soliq turlari bo‘yicha imtiyozlar asosan quyidagi shakllarda namoyon boTdi: • soliqdan batamom ozod etish; • soliqdan vaqtincha yoki qisman ozod etish; • soliq bazasini kamaytirish tarzida berilgan. 0 ‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida, boshqa qonunlarda va 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qaror- larida belgilangan soliq imtiyozlarini quyidagicha guruhlash mumkin (1.3.3-chizmaga qarang). 1.3.3-chizmadan ko‘rish mumkinki, 0 ‘zbekiston Res publikasi soliq qonunchiligida soliq imtiyozlarining eng so‘nggi turi bu soliq solish usulini tanlash huquqidir. Bu imtiyoz faqat Soliq Kodeksiga muvofiq berilgan boTib, awalgi soliq qonunchiligida bu imtiyoz ko‘zda tutilmagan edi. Bu imtiyoz turining mohiyati, asosan, kichik biznes 39 subyektlariga soliq solishning u yoki bu turini tanlash huquqi berilganligi bilan ifodalanadi. Bozor iqtisodiyotiga o ‘tish sharoitida soliq tizimini takom illashtirib borishda, xorijiy m am lakatlarda soliq stavkalarining qoT lanish m exanizm idan foydalanish, soliqlam i toTiq va o ‘z vaqtida kelib tushishini nazorat qi lish tajribalarini o ‘rganish maqsadga muvofiq boTadi. •^2-J-chizma. Yüklə 8,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|