Xarici mühit
TƏŞICİLAT SOSİAL STRUKTUR
I
I TEXNOLOGİYA
I
I
I
I
İŞTİRAKÇILAR
C.^v3İ L
Göründüyü kimi, sosial struktur istənilən təşkilatın mərkəzi elementidir. O, təşkilatın iştirakçıları arasındakı
qarşılıqlı münasibətlərin tənzimləyicisi kimi çıxış edir. Bu məsələ ilə bağlı ədəbiyyatda müxtəlif baxışlar mövcuddur.
Onlardan K. Devisin mövqeyi daha orijinaldır. O, hesab edir ki, insan cəmiyyətində ikiqat reallıq adlana bilən bir
sistem mövcuddur: bir tərəfdən sual yaradan normativ sistem, digər tərəfdən isə sual yaradan faktiki qaydalar. Hər bir
fərd çoxsaylı qaydalar, qadağalar və icazələrlə əhatə olunmuşdur. Onlar ictimai həyatı nizamlamaq üçün zəruridir.
Lakin həmişə qaydalar üzrə yaşamaq sadəcə olaraq mümkün deyildir. Bizim həyatımız müəyyən qədər qaydalardan
kənara çıxmağa istiqamətlənir.
Təşkilatın strukturunda mühüm ünsürlərdən biri də məqsədlərdir. Belə ki, təşkilatlar müəyyən məqsədləri
həyata keçirmək üçün yaradılır; onların fəaliyyəti də
hər şeydən əvvəl, öz məqsədlərinə nail olub-olmamasına görə
qiymətləndirilir. Bununla yanaşı, məqsədlər təşkilatın əsl məramının anlaşılmasında mühüm amillərdən biridir. Bəzi
tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, məqsədlər təşkilati davranışın təhlilində xüsusilə zəruridir, başqaları isə əksinə,
onlann əhəmiyyətini kiçiltməyə çalışırlar. [184 - 185]
Ümumilikdə götürdükdə təşkilatın məqsədlərini 5diksək qİ5mıətləndirən mövqe daha geniş yayılmışdır.
Məqsəd təşkilatın əldə etməyə çalışdığı əsas nəticə hesab olunur. Fərdlərin birgə fəaliyyəti onlarda müxtəlif səviyyəli
və məzmunlu məqsədlər yaradır. Təşkilati məqsədlərin qarşılıqlı surətdə əlaqəli olan üç növü vardır: məqsəd-vəzifə,
məqsəd-istiqamət və məqsəd-sistem. Birinci daha yüksək səviyyəli təşkilat tərəfindən verilən və təşkilatın təyinatını
əks etdirən proqramlar, planlar və tapşmqlardır. Bu məqsədlər prioritet əhəmiyyət kəsb edir. Onların əldə olunması
səviyyəsi təşkilatın fəaliyyətinin uğurluluğunun əsas meyan kimi qiymətləndirilir. Məsələn, məktəbdə dərs demək,
xəstələrin xəstəxanaya qəbulu və müalicəsi müvafiq təşkilatlar mövcudluğunun mənasını müəyyən edən
məqsəd-vəzifələrdir. Məqsəd-istiqamətlər iştirakçıların ehtiyac və maraqlarının ödənilməsi ilə bağlı olan, eləcə də
təşkilat tərəfindən reallaşdınlan xüsusi məqsədlərdir. Buraya kollektivin ümumi məqsədi ilə yanaşı, həm də təşkilatın
hər bir üzvünün konkret məqsədi daxil olur. Nəhayət, məqsəd-sistemlər təşkilatın bütövlüyünün, sabit fəaliyyətinin,
inteqrativ keyfiyyətlərinin təmin edilməsi zərurətindən irəli gələn məqsədlərdir. Sistem kimi götürülən təşkilata
məqsədləri məqsəd-vəzifə və məqsəd -istiqamətlərlə üzvi şəkildə qarşılıqlı əlaqədədir.
Sosial təşkilata üzvləri və ya iştirakçılar hər bir təşkilatın mühüm tərkib hissələridir. Onlar təşkilatın sosial
strukturunda müəyyən mövqe tutur və müvafiq sosial rol yerinə yetirirlər. Bunun üçün zəruri keyfiyyət və vərdişlər
toplusuna malik olurlar. Bu fərdlərin potensialmm birləşdirilməsi nəticəsində yüksək nailiyyətlər əldə etmək
mümkündür.
Qeyd olunmalıdır ki, hər bir təşkilat müəyyən mənada süni xarakter daşıyrr, yəni o insanlar tərəfindən
yaradılır. Buna görə də onun strukturunu və texnologiyasını daim təkmilləşdirməyə ehtiyac vardır. Bu, qeyri-formal
səviyyədə və ya özünüidarə səviyyəsində təşkilat üzvlərinin hərəkətlərinə effektiv nəzarəti çətinləşdirir. Odur ki,
təşkilata fəaliyyətinin [185 - 186] elmi surətdə idarə edilməsi ən ciddi və zəmri problemlərdən biridir.
3.
Sosial təşkilatların formal və qeyri-formal növləri
Müxtəlif təşkilatlar adətən bu və ya digər fəaliyyət və ya xidmət növünə görə ixtisaslaşırlar. Bu öz növbəsində
on-lann arasında funksiyalarm dəqiq bölgüsünü zəmri edir. Həmin əsasda texnoloji əlamətlərə görə təşkilati strukturlar
yaradılır ki, onlar da müəyyən funksiyaları yerinə yetirirlər. Sosiologiyada belə stmkturlar üfüqi stmkturlar adlandırılır.
Əməyin funksional bölgüsünə əsaslanan təşkilatlar formal təşkilatlar adlanır. Onlara aşağıdakı xüsusiyyətlər xasdır:
1.
Onlar rasionaldır (onlann fəaliyyətinin əsasında məqsədəuyğunluq dumr).
2.
Onlann daxilində insanlarm münasibətləri əsasən xidməti səciyyə daşıyır.
3.
Məqsədlər ancaq funksional məqsədlərdir (yəni bilərəkdən birqiymətlidirlər).
75
Formal təşkilatın əsas funksiyası fərdləri kollektiv əməyin vasitələri və məqsədləri ilə birləşdirməkdir. Bu
xüsusiyyətlər onlara aşağıda göstərilən məsələləri uğurlu həll etməyə imkan verir (bunu müəyyən dərəeədə onlann
üstünlükləri hesab etmək olar):
1.
İnsanlann fəaliyyətinin və təşkilatın struktur elementlərinin müxtəlifliyindən irəli gələn çatışmazhqlan
məhdudlaşdırmaq yolu ilə səmərəliliyin artırılması.
2.
Vahid bir orqanizm kimi bütövlü5din təmin edilməsi. Formal sosial təşkilatı insanlann
sosial mühəndislik
sahəsində çox qiymətli və qədim ixtiralanndan biri hesab etmək olar. Formallaşdırma
sosial münasibətləri rəsmi
sənədlərdə,
qanunlarda, təlimatlarda təsbit olunmuş normalar və qaydalann köməyi ilə bir növ sadələşdirir.
Bu isə
insanlann, sosial birliklərin və qruplann davranışında gözlənilən problemləri qabaqcadan müəyyən
dərəcədə həll
etməyə və səmərəli təşkilatlar yaratmağa imkan verir.
Sosial təşkilata formal struktum bölmələr və işçi yerlər arasındakı qarşılıqlı əlaqə və münasibətləri bir sıra
nizamlayıcı sənədlərdə təsbit edir. Onlar qanuniləşdirilmiş tələblər, standartlar, nümunələr və davranış normalannm
məcmusudur. Burada bütün işçilərin statusu, vəzifə və rol bölgüsü dəqiq şəkildə müəyyən olunur. Deyilənlərdən aydm
olur ki, formal struktura malik təşkilatlar bütün əsas münasibətlərin qayəsini (məğzini) təşkil edir, onlarda sosial
qaya-qanunun qərarlaşmasma səy göstərir.
Bütün müasir formal təşkilatlar öz mahiyyətinə görə müəyyən qədər bürokratik xarakter daşıyır. Bu məsələ ilə
bağlı ideal bürokratik təşkilatın M. Veber tərəfindən verilən xarakteristikasını nəzərdən keçirək.
1.
Təşkilatın hər bir hissəsinin məqsəd və vəzifələri aydm müəyyənləşdirilmiş olur. Onun qarşısmda duran
məqsədlərə çatmaq üçün zəruri olan bütün fəaliyyət ən sadə əməliyyatlara qədər dəqiqləşdirilir. Bu 5Üiksək dərəcədə
ixtisaslaşmaya imkan yaradır. İxtisaslaşma isə peşəkarlığın artmasına kömək edir və personalı (işçi heyətini) onlann
keyfiyyətinə görə seçmək mümkün olur.
2.
Təşkilat iyerarxiya prinsipləri üzərində qurulur, yəni mövqelər və vəzifələr hakimiyyətin çoxmərhələli
strukturu şəklində təşkil olunur. Adətən belə iyerarxiya piramida formasında çıxış edir. Bu
piramidada hər bir vəzifəli
şəxs yuxanda duranlar qarşısında həm özünün şəxsi qərarlan və hərəkətləri, həm də onun tabeliyində olanlann qərarlan
və hərəkətləri üçün məsuldur. Digər tərəfdən o, özündən aşağıda olanlar üzərində hakimiyyətə malik olur. Bu
hakimiyyətin həcmi və hüdudlan dəqiq surətdə müəyyənləşdirilir.
3.
Vəzifəli şəxslərin qərarlan və hərəkətləri formal şəkildə təsbit olunmuş qayda və
təlimatlar sistemi ilə idarə
olunur. Belə inzibati təşkilatlarda fəaliyyət bu ümumi təlimatlann konkret hallara (situasiyalara) tətbiqi deməkdir. [187
- 188] Təlimatlar fəaliyyətdə müəyyən yeknəsəqlik yaratsa da, bütövlükdə hakimiyyət strukturu ilə birgə fəaliyyətin
müxtəlif növlərini əlaqələndirməyə, təşkilatın sabitliyini təmin etməyə imkan verir.
4.
Formal təşkilat xüsusi inzibati heyətə malikdir. Onun vəzifəsi təşkilata normal işini, hər şeydən əvvəl onun
rabitə kanallannın fəaliyyətini təmin etməkdir. Əgər istehsal heyəti əsas məqsədlərə çatmaqda birbaşa (bilavasitə)
iştirak edirsə, inzibati heyət bu işdə yalnız vasitəli (bilvasitə), yəni təşkilata fəaliyyətinin təmin olunmasına yardım
göstərmək yolu ilə iştirak edir.
5.
Vəzifəli şəxslər müştərilərlə və digər vəzifəli şəxslərlə təmaslannda şəxssizlik yönəmini rəhbər
tutmalıdırlar. Hər bir əməkdaş bütün şəxsi mülahizələrini kənara qoymalı və tam emosional qərəzsizlik mövqeyində
dayanmalıdır. Tabeliyində olanlarla da məhz bu cür davranmaq zəruridir. Münasibətlərin belə rəsmi olmasının səbəbi
iyerarxik səviyyələr, vəzifəli şəxslər ilə onlann müştəriləri arasında sosial məsafənin qorunub saxlanılmasının
zəruriliyidir.
6.
Təşkilat tərəfindən əməkdaşlann muzdla tutulması onlann xidmət üzrə irəli çəkilməsini nəzərdə tutur.
Böyüklüyə və ya uğurlu fəaliyyətə görə irəliyə çəkilmə sistemi mövcud olmalıdır. Muzdla tutulma siyasi, ailə və digər
əlaqələrə deyil, fəaliyyətdəki keyfiyyətlərə əsaslanır. Adətən vəzifəli şəxslər vəzifələrə seçilmirlər, onlar təyin edilirlər.
Buna görə də onlar hər hansı qrupdan yox, yuxan pillədə duran rəislərdən asılı olurlar. Qulluqçular işdən əsassız olaraq
azad edilməkdən mühafizə olunmalıdırlar.
M. Veber hesab edirdi ki, formal strukturun bu cəhətləri təşkilatın yüksək səmərəliliyini təmin edə bilər. Başqa
sözlə, formal struktur səmərəlilik (rasionallıq) prinsipləri üzərində qurulmalı, şəxssizlik münasibətlərini
möhkəmləndirməli və ilk növbədə yuxandan aşağıya idarəetmə təsirlərinin həyata keçirilməsinə yönəlməlidir.
Peşəkarlığın artması və informasiya texnologiyalannm |188 - 189] inkişafı prosesləri müasir formal təşkilatın
fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir. Yüksək ixtisaslı mütəxəssislər avtoritetlər iyerarxiyasına bağlanmırlar, adətən orta
ixtisaslı işçilərdən daha çox səlahiyyətə malik olurlar. Təbii ki, bu hal bürokratik iyerarxik strukturun bürokratik
təbiətini aradan qaldınr və daha çevik idarəetmə sisteminin yaranmasına səbəb olur. Bundan əlavə, informasiya
texnologiyalan aşağı ixtisaslı işçiləri sıxışdırıb çıxanr və onlann gördüyü işlərin bir hissəsini maşınların öhdəsinə verir.
Buna görə əminliklə demək olar ki, əgər mexanikləşdirmə standartlaşmaya doğm apanrsa, informasiyalaşdırma
təşkilatın çevikliyinə doğru apanr.
Formal strukturdan fərqli olaraq, qeyri-formal struktur aşağıdan başlayaraq yuxanya istiqamətlənməklə
qurulur və hər şeydən əvvəl, öz-özünə təşkil proseslərinin nəticələrini təsbit edir (möhkəmləndirir). O,
işçilərin
76