Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri

SOVYET TARİH YAZIMI VE
76
yönü olmasaydı, on yıllık mücadelede iyice alışmış ve çalışmış, özel 
hazırlıktan geçmiş yirmi binden fazla askeri ile topraklarımıza giren 
düşmanı mağlup ederek yerel halkın bağımsızlığını korumak mümkün 
değildi
”
117
şeklindeki satırları, tarih gerçeğine de, ilim gerçeğine de uy-
mamaktadır. Bunun yanı sıra, o vakitlerde iki kardeş ve komşu halk 
arasında da, boylar arasında da zaman zaman anlaşmazlıklar veya 
kanlı olaylar meydana gelebilmekteydi. Ancak bu olayı “yağmacı”, 
“düşman” ve “işgalci” diye etiketlemekten ziyade olayın öncesine ve 
sonrasına daha geniş bir perspektiften bakarak değerlendirmek, objektif 
ve bilimsel bir süzgeçten geçirmek daha yerinde olurdu. 
Sovyet devrinin önde gelen ve resmî tarih kaynaklarından biri olan 
İstoriya Kirgizskoy SSR (Kırgız SSC Tarihi) kitabına göre, 1847 yılında 
Kırgızların Sarıbagış boyu yöneticileri Rus yetkilileri ile temas kurarlar. 
Sarıbagış boyunun manapları Ormon ve Cantay ile Solto boyundan manap 
Cangaraç, Rusya’ya tabi olma niyetlerinin kabulünü isteyerek, ayaklanmış 
olan Kazak sultanı Kenesarı Kasımov’la mücadelelerinde yardım ister-
ler. Kitapta, Batı Sibirya Genel Valiliği nezdindeki Rus yönetiminin, bir 
bahane ile somut cevaptan kaçındığı ileri sürülmektedir
118
. Oysa Çarlık 
Rusyası’nın Kenesarı olayını bastırmak için somut adımlar atmadığını 
söyleyemeyiz. Bu dönemde Rus Çarlığı, Kazak bozkırlarının idaresi için 
Batı Sibirya Genel Valiliğini Kazakların Orta Jüz’ünden sorumlu olarak ve 
Orenburg Genel Valiliğini Kişi Jüz’den sorumlu olarak görevlendirmişti
119
. 
Rus Çarlığının, Kenesarı Kasımov hareketiyle mücadele etmek için 26 
piyade bölüğünden müteşekkil Orenburg kolordusu ile 27 piyade bölü-
ğünden oluşan Sibirya kolordusunu sevk ettikleri arşiv vesikalarından 
bilinmektedir
120
. Yine arşiv belgelerinde 1840-45 yılları arasında her yıl 
Kenesarı’nın faaliyetlerine son vermek için Kazak bozkırlarına birlik-
lerin gönderildiği, ancak bu “zahmetli ve yorucu”, hem de bir “sonuç 
vermeyen” teşebbüs ve tecrübelerin sonunda taktik değiştirme ihtiyacı 
ortaya çıktığı belirtilmektedir. Dolayısıyla, 1845 yılında Orenburg ve Ural 
kalelerinin inşa edilmesine karar verilmiştir. İsyana katılanları sıkıştı-
rarak sınırdan uzaklaştırmak, Kazakların yeni saldırılarından korunmak 
anlamında bu kalelerin faydasını görmeye başlayan Rus yönetimi, 1847 
117 Kuşbek Usenbayev, Ormon Han, Bişkek, 1999, s. 102.
118 İstoriya Kirgizskoy SSR (Kırgız SSC Tarihi). Frunze, 1984, 1.cilt, s. 580.
 
120 Sattar Majitov, “İstoriya Kolonizatsii Kazahstana v Kontekste Vneşney Politiki Rossiys-
koy İmperii v Pervoy Polovine XIX Veka” (19. Yüzyılın İlk Yarısında Rus İmparatorluğu’nun Dış 
Politikası Bağlamında Kazakistan’ın Kolonizasyonu Tarihi), İstoriya Kolonizatsii Kazahstana 
v 20-60-h godah XIX-veka (19. Yüzyılın 20’li-60’lı yıllarında Kazakistan’ın Kolonizasyonu 
Tarihi), ed. Galiyev-Majitov. Almatı, 2009, s. 292-293. 

---

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
77
yılında da Sırderya’nın sağ kıyısında Rayım çayı boyunda bir kale daha 
inşa etmiştir
121
. 
Kırgız tarihçilerinden Sabır Attokurov, Kırgızdar XIX kılımda (19. Yüz-
yılda Kırgızlar)
 adlı kitabının bu konu ile ilgili bölümüne “Kırgızların 
Kenesarı Kasımov’la Mücadelesi” gibi bir başlık verse de, bu konudaki 
araştırmasını “1846-47 yıllarındaki kanlı kırgın Kazak-Kırgız savaşı 
olarak değerlendirilmemeli” diyerek sonuçlandırmıştır
122
.
Canıbek Cakıpbekov, Kırgız İstoriyagrafiyasının Ayrım Maseleleri 
(Kırgız Tarih Yazıcılığının Bazı Meseleleri)
 adlı çalışmasında, bir diğer 
Kırgız tarihçisi Rıskul Coldoşev’in “Ormon Han Beyanı. Tarihî Tetkik” adlı 
makalesini Kenesarı’yı tek taraflı bakışla düşman olarak değerlendirdiği 
ve bu konu ile ilgili yazılmış olan Kazak-Kırgız âlimlerinin eserlerinden 
faydalanmadığı için eleştirmiştir.
123
 Cakıpbekov, meselelere yeni bir 
bakış gerektiğini, geniş ve derin araştırmalara ihtiyaç duyulduğunu ve 
Kazak âlimlerinin eserlerini okuyarak, ancak ondan sonra bir sonuca 
varmak gerektiğini belirtmiştir. Ayrıca Kenesarı’yı kendi döneminin 
önemli şahsiyeti olarak değerlendirmek gerektiği ve zamanın siyasî 
koşullarına göre bir sonuca varmak icap ettiği konusundaki fikirleriyle 
tarihe daha geniş bir perspektiften bakmış olarak değerlendirilebilir. 
Ancak Cakıpbekov’un eserinde aynı zamanda Kenesarı ile ilgili “barbarca 
yapıya karşı barbarca metotlarla” mücadele ettiği, “çelişkili siyaset 
izleyen devlet adamı” gibi ibareler de bulunmaktadır
124
. 
Döölötbek Saparaliyev, Kırgız-Kazak münasebetleri ile ilgili ma-
kalesinde Kazak-Kırgız ilişkilerini kronolojik bir sırayla tetkik ederek 
Kenesarı Kasımulı’nın faaliyetlerine büyük rol atfetmiştir. Saparaliyev, 
Kazak yazarlarla Rus arşiv belgelerini beraber kullanarak, çalışmasını 
objektif bir şekilde kaleme almıştır
125
. 
Kırgızistan’daki bir başka önemli çalışma Ormon Han hakkında Arşiv 
ve Tarih Belgeleri
 (1790-1854) adlı kaynak neşridir. Bu çalışmada, Ormon 
Han dönemindeki tarihî belgelerle arşiv vesikaları toplanmıştır. Çalışmanın 
121 Majitov, s. 293.
122 Sabır Attokurov, Kırgızdar XIX Kılımda, (19. yüzyılda Kırgızlar). Bişkek, 2003, s. 93. 
123 Rıskul Coldoşev’in, Ormon Han’ın beşinci göbekten torunu olmasının, görüşlerini 
etkilememiş olması muhtemeldir. 
124 Canıbek Cakıpbekov, Kırgız İstoriyagrafiyasının Ayrım Maseleleri, (Kırgız Tarih Yazıcılığı-
nın Bazı Meseleleri), Bişkek, 1995, s. 29.
125 Döölötbek Saparaliyev, “Kırgız-Kazak Mamilesi (XVII k. Ekinçi Carımı – XIX k. Birinçi 
Carımı” (17. Yüzyılın İkinci Yarısı-19. Yüzyılın Birinci Yarısında Kırgız-Kazak Münasebetleri), 
Manas Universiteti Koomduk İlimder Jurnalı. Bişkek, 1993; Döölötbek Saparaliyev, “Mir 
İspıtannıy Vremenem”, İstoriçeskie i Arhivnıye Dokumentı ob Ormon-hane (1790-1854) 
(Ormon Han hakkında Tarihî ve Arşiv Belgeleri, 1790-1854). Bişkek, 1999.

---