Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri

SOVYET TARİH YAZIMI VE
78
kapsadığı belge ve mektuplar oldukça önemlidir. Bunun yanı sıra, Kenesa-
rı’nın ölümünden sonra Kazaklarla Kırgızlar arasında yapılan anlaşmanın 
tam metni bulunmakta olup, bu belge tarihî öneme sahiptir
126
. 
Kenesarı hareketini Kazakların nasıl yorumladıklarına gelince, erken 
dönemlerde de fikirlerde farklılıklar görülmektedir. Kenesarı hareketi 
vuku bulduğunda bozkırın, Rus yanlısı ve milliyetçi olmak üzere iki 
görüş taraftarı olarak ayrıldığı; bu görüş ayrılığının hayatın her alanına 
yansıdığı, hatta doğaçlama yapılan aytıslara (atışmalara) konu olduğu 
kaydedilmiştir. Mesela, meşhur Kazak boy yöneticisi Sapak Bi’yi anma 
aşında, şair Ötebay, aytısta Kazakların Rusya’ya tabi olması durumunda 
sahip olacakları avantajları dile getirirken, diğer şair Kultuma, buna zıt 
fikirleri savunur. Bu atışma, halkın hafızasında saklı kalır.
127
 Aykap dergisinin editörü ve Kazak şairi Muhamedjan Seralin, 
Sovyetlerden çok önce yazdığı, 1898 yılında kaleme aldığı ve sonraki 
yıllarda birkaç defa daha yayımladığı şiirler kitabında, “Top jarğan” 
adlı şiirinde Kenesarı’yı, Kazak kitlelerini kendi çıkarları doğrultusunda 
kullanan hileci diktatör olarak tasvir etmiştir
128
. Bu bağlamda, Seralin, 
Rus Çarlığı’nın söylemine uygun düşecek bir şekilde, Kenesarı’yı halkın 
sorunları ile meşgul olmaktan ziyade şahsî çıkarlarını ön plana koyan 
biri olarak yansıtmıştır. 
Sovyet döneminde Kazak tarihini ilk yazan Kazaklardan biri olan 
Sancar Aspendiyarov
129
, 1935 yılında Kazakstan Tarihının Oçerkteri (Ka-
zakistan Tarihi Notları)
 adlı eserini yayımlamıştır. Çalışmasında Kene-
sarı’yı ve faaliyetlerini uzun uzadıya olumsuz bir şekilde tarif ettikten 
sonra bu isyanın Rus Çarlığının sömürgeci boyunduruğundan kurtulmak 
için Kazak kitlesel ayaklanmalarının en büyüklerinden biri olduğunu 
belirtir. Buna ek olarak, Kazak tarihinin bu devresini, millî bağımsızlık 
126 Ormon, 1999, s. 39.
127 Grigorii Potanin, “Biyografiçeskie svedeniya o Çokane Valihanove” (Çokan Valiha-
nov hakkında Biyografik Bilgiler), Soçineniya Çokana Çingisoviça Valihanova (Çokan 
Valihanov’un Eserleri), yayına hazırlayan, düzenleyen ve Önsöz yazan N.İ. Veselovski, 
St. Petersburg, 1904, XXXI, Potanin, Grigorii. “Biyografiçeskie svedeniya o Çokane Vali-
hanove” (Çokan Valihanov hakkında Biyografik Bilgiler), Sobraniye soçineniy v pyati to-
mah (Beş Ciltlik Eserler Külliyatı), Çokan Valihanov. Almatı, 1985, 5. c., s. 365, Semilujinski 
(Yadrintsev), N. “Çokan Valihanov i kul’turnıye vzyaimosvyazi narodov” (Çokan Valihanov 
ve Halkların Kültürel Münasebetleri), Sobraniye soçineniy v pyati tomah (Beş Ciltlik Eserler 
Külliyatı), Çokan Valihanov. Almatı, 1985, 5. c., s. 286, Valihanov, Çokan. “Kazak Hanları ve 
Sultanlarının Şeceresi”, Sobraniye soçineniy v pyati tomah (Beş Ciltlik Eserler Külliyatı). Al-
matı, 1985, 4. c., s. 491
128 Steven Sabol, “Kazak Resistance to Russian Colonization: Interpreting the Kenesary 
Kasymov Revolt, 1837–1847”, Central Asian Survey (June/September, 2003) 22(2/3), s. 
244-245, Kazak SSR Tarihı (Kazak SSC Tarihi). Almatı, 1982, 3.cilt, s. 510-511. 
129 Aspendiyarov’un soyadı, bazen Asfendiyarov olarak da yazılmaktadır. 

---

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
79
hareketinin ilk safhası olarak değerlendirmek gerektiğini ifade eder
130
. 
Muhtemelen yazar, bulunduğu dönemin şartları gereği, Kenesarı’yı ve 
ayaklanmasını eleştirmek, olumsuz bir figür ve olay olarak çizmek zo-
runda kalmıştı. Kazak halkının hem zalim Çarlık rejimi tarafından, hem 
de kendi toplumundaki feodaller tarafından ezildiği söylemi, Sovyetler 
Birliği’ndeki klasik Marksist dogma ve söyleme uygundu. Ancak yazarın, 
olay anlatımı sonrasında Kenesarı isyanını millî bağımsızlık hareketinin 
ilk safhası olarak değerlendirmesi oldukça manidardır. Aspendiyarov, 
Stalin dönemindeki aydın sınıfının temizlenmesi furyasında kurşuna 
dizme cezası sonucu hayatını kaybetmiştir. 
Kenesarı Kasımulı ayaklanması üzerine araştırma yapan ve tez ha-
zırlayan Kazak aydınlarından biri de Eltok Dilmuhamedov idi. Dilmu-
hamedov,“Vosstanie Kazahov Pod Rukovodstvom Kenesarı Kasımova v 
1837-1847 gg.” (Kazakların 1837-1847 yıllarında Kenesarı Kasımov Önder-
liğindeki İsyanı) 
adlı tezini, 1946 yılında Taşkent’te savunmuş, jürisinde 
Ermukhan Bekmakhanov da bulunmuştu. Dilmuhamedov’un tezi, Kenesarı 
ayaklanması üzerine gerek kaynak, gerekse analiz bakımından oldukça 
ayrıntılı bir çalışmadır. Ancak dönemin siyasî şartları, ilerleyen yıllarda 
bu tezin yok sayılmasına ve ortadan kaldırılmasına, bilim adamını da 
tamamen farklı bir konuda tekrar tez yazmaya mecbur bırakmıştır
131
. 
Kenesarı hakkında Kazak tarihçileri tarafından yazılan ilk profes-
yonel çalışmalardan biri, Ermukhan Bekmakhanov’a aittir. SSCB tari-
hinde Kazaklardan tarih alanında eğitim alıp, bu alanda doktorasını 
yapan ve profesörlüğe kadar yükselen ilk tarihçilerden Ermukhan 
Bekmakhanov, Kazak tarihini bilimsel araştırma metotlarına uygun 
olarak kaleme almıştır. 1947 yılında yayımlanan 19. Yüzyılın 20’li-40’lı 
Yıllarında Kazakistan
 adlı kitabı, Ermukhan Bekmakhanov’un 19. yüz-
yıl Kazakistan tarihini Marksist bakış açısıyla araştırarak monografi 
neşriyatını gerçekleştiren ilk adımlarından biriydi. Kitabın bir amacı 
da, Kazakistan’da tarihî araştırmalar alanında monografi boşluğunu 
doldurmak idi. Kitap, devletin ve partinin ideolojik ve bilhassa tarihî 
geçmişi ele alma meseleleri ile ilgili temel program çerçevesinde kaleme 
alınmıştı. Ayrıca yazar, Kazak toplumunun sosyo-ekonomik yapısı ile 
siyasî ve sınıf yapısına özel olarak dikkat çekmişti. Yazar, Kazakların, 
Çarlık Rusya ve Türkistan Hanlıkları ile ilişkilerini ve tarihî sorunlarını, 
Kenesarı Kasımulı’nın meşhur ayaklanması çerçevesinde millî bağım-
130 Aspendiyarov, Sancar. Kazakstan tarihının oçerkteri (Kazakistan Tarihi Notları), Almatı, 
(1935) 1994, s. 57-60. 
131 Eltok Dilmuhamedov, “Vosstanie kazahov pod rukovodstvom Kenesarı Kasımova v 1837-
1847 gg.” (Kazakların 1837-1847 yıllarında Kenesarı Kasımov Önderliğindeki İsyanı), (Taşkent, 
1946) Almatı, 2010. 

---