Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri

SOVYET TARİH YAZIMI VE
88
Soçineniy v Pyati Tomah (Beş Ciltlik Eserler Külliyatı), 5 Cilt, Almatı, 1985
Valihanov, Çokan, Soçineniya Çokana Çingisoviça Valihanova, (Çokan 
Valihanov’un Eserleri), yayına hazırlayan, düzenleyen ve Önsöz yazan N.İ. 
Veselovski. St. Petersburg, 1904. 
Valihanov, Edige – Krivkov, A. L., “K voprosu ob izuçenii problem istorii Ka-
zahstana novogo vremeni”, (Yakın Çağ Kazakistan Tarihinin Meselelerine Dair). 
http://www.iie.kz/pages/194.jsp (Erişim tarihi: Ekim 2006; Ekim 2015).

---

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
89
ERMUKHAN BEKMAKHANOV VE KENESARI 
KASIMULI AYAKLANMASI
Doç. Dr. Steven Sabol*
Kazak tarihinin Amerikan ve Avrupalı öğrencileri için bazı meşhur 
akademik şahsiyetleri vardır ki onların eserlerini okumak, çalışmak ve 
analiz etmek Kazak halkının milli, kültürel, siyasi, ekonomik ve sosyal 
gelişimini gözlemlemek açısından hayati öneme sahiptir. Bu isimlerin 
çoğu genellikle tarihi karakterlerdir. Onlar önemli tarihi belgelerle 
ve bizim Kazak milletine ve onun gelişimine bakış açımızı geliştiren 
yaklaşımlarıyla zihnimizdeki Kazak halkı modelinin oluşmasına katkıda 
bulunurlar. Bu isimler arasında Canibek, Kerai, Abdülhayr, Ablay Han ve 
diğerleri gibi çok sayıda han ve batır vardır. Bazen de Çokan Velihanov, 
İbrahim Altınsarin ve Abay gibi bilim ve sanat insanları dikkatimizi 
celp eder. Bu isimler Kazak tarihi öğrencileri için çok önemlidir ama 
kendi hikâyelerini anlatan Alihan Bökeyhanov, Muhtar Avezov, Saken 
Seyfulin gibi bilim insanları ve yazarların geliştirdiği tarih yazıcılığı 
da en az bu kadar önemlidir. 
Yine de, Kazak Cüz’ünü ziyaret eden Aleksey Levşin, Radloff ve 
Bartold gibi bilim insanları ve seyyahlara, yine Velihanov gibi Kazak 
kültürü ve toplumunu araştırmacılar için inceleyen ve yorumlayan 
isimlere, yine Şahkerim Kudayberdioğlu gibi Kazak soyunu inceleyenlere 
veya S. Esfendiyarov, S. Amancolov, Apollova, Kozıbayev ve Viatkin gibi 
son dönem tarihçilerine de bağımlıyız. Bu seyyah ve düşünürler Kazak 
geçmişini inceleyen öğrenciler için önemli olan kaynakların mühim 
bir kısmını oluşturmaktadır. Yine de, çok az bilim insanı Ermukhan 
Bekmakhanov’un hem talihsizlik ve hem de şöhretini tecrübe etmiş-
tir. Zamansız ve beklenmeyen ölümünden elli yıl sonra bile, yalnızca 
birkaç araştırmacı Kazak tarihine ve toplumuna bu derece eleştirel 
bir yaklaşım getirebilmiştir. Bunun sebebi son derece basittir. Kendisi 
yetenekli bir tarihçiydi ama düşüncelerini Kazak tarihi öğrencilerini de 
yönlendirmek amacıyla kurguluyordu. Halen en önemli eseri Kenesarı 
Kasymov ayaklanmasını ve Kazak bozkırının Rus işgal ve ilhakına 
uğramasının arefesinde Kazak toplumunu detaylı bir şekilde ele alan 
Kazakhstan v 20-40 gody XIX veka
’dır.
Amerikan ve Avrupalı araştırmacılar için, Solomon Schwarz ilk olarak 
1952 yılında Foreign Affairs dergisinde yayınlanan “Revising the History 
of Russian Colonization” (Rus Sömürgecilik Tarihinin Yeniden Değer-
lendirilmesi) adlı makalesinde Bekmakhanov’un hayatını tarihçilere 
tanıttı.
147
 “Bekmakhanov Meselesi”ne kısa bir giriş mahiyetinde olan 
 
∗
 University of North Carolina at Charlotte

---

SOVYET TARİH YAZIMI VE
90
bu yazıyı iki sene sonra Serge Zenkovsky’nin “Ideological Deviation 
in Soviet Central Asia” (Sovyet Orta Asyası’nda İdeolojik Sapma) adlı 
makalesi takip etti.
148
 On sene sonra, Lowell Tillett “Bekmakhanov 
Meselesi”ni daha detaylı irdeleyen bir makale kaleme aldı. Daha 
sonra ise, 1969 yılında The Great Friendship: Soviet Historians and the 
Non-Russian Nationalities 
(Büyük Dostluk: Sovyet Tarihçiler ve Rus 
Olmayan Milletler) isimli monografiyi yayınladı.
149
 Bu öncül eserleri 
önemli kılan sebep Amerikan ve Avrupalı araştırmacıların genelde 
Bekmakhanov’un eserlerini göz ardı etmeleri, bunun yerine onun iddia 
edilen ideolojik sapmasından dolayı maruz kaldığı muamele üzerine 
yoğunlaşmalarıydı. Kazakistan ya da Sovyetler Birliği haricinde çok 
az araştırmacı Bekmakhanov’un Kazak tarihine olan değerli katkısını 
anlayabildi. Bu Amerikan ve Avrupalı araştırmacıların Kazak tarihini 
tamamıyla göz ardı ettiği anlamına gelmiyor ama bu araştırmacılar 
Kazak tarihi üzerine yoğunlaşırken “Bekmakhanov Meselesi”ni açığa 
çıkarmaya yardımcı olacak kaynaklara ve fırsatlara erişemediler ve 
Kazak tarihini ve kültürünü incelerken kütüphanenin dar sınırlarını 
aşamadılar. Martha Brill Olcott gibi bilim insanları Bekmakhanov ve 
Kenesarı Kasımov Ayaklanması konuları için yeni bir genç akademisyen 
kadrosu oluşturdu.
150
 
Sovyetler Birliği’nin çöküşü ve Kazakistan’ın bağımsız olması genç 
araştırmacıların Kazakistan’da çalışmasını ve ülke genelindeki kütüphane 
ve arşivleri kullanmasını kolaylaştırdı. 1947 yılında yazdığı Kazakhstan 
v 20-40 gody XIX veka
’nın yeniden yayınlanmasıyla Bekmakhanov çok 
değerli bir kaynak haline geldi (Almatı: Kazakh Universiteti, 1992 [1947]).
151
 
Sovyetler Birliği’nin çökmesinden sonra Kazaklar ısrarla ayaklanmala-
rı, özellikle de Kenesarı Kasımov Ayaklanması’nı, “Milli Bağımsızlık” için 
yapılan savaşlar olarak nitelendirmektedirler. Kenesarı ayaklanmasını 
inceleyen V. Z. Galiev ve B. T. Zhanaev’in eseri Natsional’no-osvobo-
ditel’naia bor’ba Kazakhskogo naroda pod predvoditel’stvom Kenesarı 
147 Solomon M. Schwarz, “Revising the History of Russian Colonialism,” Foreign Affairs 30 
(April 1952), 488-493.
148 Serge A. Zenkovsky, “Ideological Deviation in Soviet Central Asia,” The Slavonic and 
East European Review 32, No. 79 (June 1954), 424-437.
149 See Lowell R. Tillett, “Soviet Second Thoughts on tsarist Colonialism,” Foreign Affairs 
42 (January 1964), 309-319.; Lowell Tillett, The Great Friendship: Soviet Historians and the 
Non-Russian Nationalities, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1969.
150 Martha Brill Olcott, The Kazakhs, Stanford: Hoover Institution Press, 1987.
151 Since the collapse of the Soviet Union in 1991, the Kazakhs have republished equally good 
biographies of Srym Batyr or Kenesary. Kazakh historians are very interested in both men 
and the era. See Mikhail Viatkin, Batyr Srym, Almaty: Sanat, 1998 [1947]; and Ermukhan Bek-
makhanov, Kazakhstan v 20-40 gody XIX veka Almaty: Kazakh Universiteti, 1992 [1947].

---