Şubay Cavad oğlu Nuruzadə

308 

Münaqişəni Misir canişini Məhəmmədəli başladı. K.Marksın 

dediyinə  görə  "Məhəmmədəlinin  dövründə  Misir  Osmanlı 

im

periyasının o zaman həyat qabiliyyəti olan yeganə hissəsi 

idi"

1

. 

 

Məhəmmədəli rəsmən yalnız canişin hesab olunsa da o, 

əslində Misirin müstəqil hakimi idi. Lakin o böyük bir impe-

riya, yəni böyük ərəb imperiyası yaratmaq, Misiri bütün Ya-

xın  Şərqin  ticarət  mərkəzinə  çevirmək  haqqında  düşünürdü. 

1831-

ci ildə Məhəmmədəli sultana qarşı açıq çıxış etdi. Baş-

lan

mış  olan  bu  müharibədə  sultan  qoşunları  məğlub  edildi. 

Misir qo

şunları  Anadolunun  içərilərinə  soxuldu  və  1832-ci 

ilin de

kabrında Konya yaxınlığında sultan qoşunlarını darma-

d

ağın  edərək  İstanbula  yürüş  etməyə  hazırlaşdı.  Sultan  II 

Mahmu

dun və bütün Osmanlı sülaləsinin hakimiyyətdən dev-

ril

məsi  təhlükəsi  meydana  çıxdı.  Sultanla  Məhəmmədəlinin 

münaqi

şəsi Şərq məsələsinin də son dərəcə kəskinləşməsinə 

səbəb  oldu.  Türkiyə  ilə  münaqişə  zamanı  Məhəmmədəliyə 

Fransa qəyyumluq edirdi. Buna görə də Misir canişininin hər-

bi  mü

vəffəqiyyəti eyni zamanda Yaxın Şərqdə Fransa təsiri-

nin güc

lənməsi demək idi. Təbiidir ki, İngiltərə və Rusiya bu-

na  düşməncəsinə  yanaşır  və  Fransanın  Misirdə  möhkəmlən-

məsilə əsla barışmırdılar. 

Belə  mövcud  problemlə  əlaqədar  yaranmış  vəziyyət  II 

Mahmudu Fransa və İngiltərədən yardım istəməyə məcbur et-

di. Fransa 

həmişəki kimi ikili oyun oynadı və Türkiyəyə rədd 

cavabı  verdi.  İngiltərənin  isə  Sultan  Mahmuda  Avstriyanın 

vasi

təçiliyi ilə kömək etmək istəyi məlum oldu. Lakin Avstri-

ya 

qəflətən  öz  mövqeyini  dəyişdi  və  Məhəmmədəliyə  qarşı 

mü

haribəyə başlamaqdan boyun qaçırdı. Heç də gözlənilmə-

yən tərəfdən, yəni I Nikolaydan Türkiyəyə kömək gəldi. Çar 

öz qonşuluğunda zəif Türkiyənin olmasını daha münasib bilə-

rək ehtiyat edirdi ki, bacarıqlı Məhəmmədəli Türkiyəni hərbi-

strateji cəhətdən zəiflədib, onu Yaxın Şərqdə Fransanın daya-

ğına  və  Rusiyanın  müsəlman  təbəələrinə  arzu  olunmaz  təsir 

                                                 

1

K.Marks və F.Engels. Əsərləri, 9-cu cild, səh 201. 

---

309 

mərkəzinə çevirə bilər. Odur ki, I Nikolay II Mahmuda təcili 

yardım göstərdi. Onun tələbilə Məhəmmədəli hücumu dayan-

dırdı. 1833-cü ilin fevral-aprelində Bosforun Asiya sahilində-

ki Xunkar yaxınlığında 14 min rus əsgəri quruya çıxarıldı. 

Rusiyanın münaqişəyə fəal müdaxilə etməsi İngiltərə və 

Fransanı  məcbur  etdi  ki,  sultan  ilə  Məhəmmədəli  arasında 

mü

haribənin qurtarması üçün tədbirlər görsünlər. Nəticə eti-

ba

rilə  1833-cü  il  mayın  9-da  sultan  ilə  onun  rəsmi  vassalı 

Məhəmmədəli paşa arasında Kütəhyədə müqavilə imzalandı. 

Müqaviləyə əsasən Misir, Suriya, Livan, Fələstin və Kilikiya 

Məhəmmədəlinin  hakimiyyəti  altına  keçdi.  Beynəlxalq  jan-

darm rolunu oynayan Rusiya Türkiyə-Misir ziddiyyətlərini öz 

istədiyi  kimi  həll  etdi.  Eyni  zamanda daha rus  qoşunlarının 

Tür

kiyədə saxlanılmasına ehtiyac qalmadı. Yalnız 1833-cü il 

iyulun 8-

də,  II  Mahmud  Rusiya  ilə  8  il  müddətinə  Xunkar 

mü

dafiə müqaviləsini imzaladıqdan sonra rus qoşunları Tür-

kiyədən çıxarıldı.   

Müqaviləyə  əsasən  hər  iki  tərəf  razılaşdırılmış  siyasət 

yerit

məyi, "tərəflərin əmin-amanlıq və təhlükəsizliyini təmin 

etməyə" ehtiyac olduqda bir-birinə kömək etməyi öhdələrinə 

götürürdülər. Xüsusilə Rusiya Türkiyəyə həm xarici, həm də 

daxili düşmənlərə qarşı mübarizədə silahlı yardım göstərmək 

haqqında razılığa gəldilər. Müqavilənin bir neçə gizli maddə-

ləri var idi ki, onlar sirr olaraq qalırdı. Bircə o aydınlaşdı ki, 

Türki

yəni  Rusiyaya  yardım  göstərmək  öhdəçiliyindən  azad 

edir

di,  lakin  bunun  müqabilində  Rusiyanın  tələbilə  Türkiyə 

Rusiya ilə münaqişədə olan dövlətlərin xarici hərbi gəmilərin 

Darda

nel boğazından keçməsinə yol verməməli idi. Əvvəlcə-

dən  razılaşdırılmış  şərtlərə  görə  müqavilə  imzalandıqdan  üç 

gün sonra rus qoşunları Türkiyəni tərk edirdi. 

 

Lakin bir az sonra, Rusiya Avstriya ilə saziş bağlamağa 

məcbur oldu. Belə ki, 1833-cü il sentyabrın 18-də imzalanmış 

Münxenqrets 

sazişinə əsasən Avstriya Türkiyədə mövcud re-

ji

mi qorumağı öhdəsinə götürən dövlət oldu. Bu isə həm ölkə, 

həm də beynəlxalq aləmdə Türkiyənin nüfuzuna xələl gətirən 

saziş idi. 

 

---

310 

Türkiyənin ictimai-iqtisadi inkişafı 

 

Türkiyə-Misir münaqişəsinin nəticələri Türkiyənin siyasi 

və hərbi vəziyyətinin nə qədər ağır olduğunu və Avropa döv-

lətlərindən  asılılığının  nə  dərəcədə  qüvvətləndiyini  yenidən 

əyani şəkildə nümayiş etdirməli oldu. Onun iqtisadi vəziyyəti 

də eyni dərəcədə ağır idi. Türkiyənin Avropa dövlətlərindən 

siyasi  asılılığının  artması,  onun  iri  kapitalist  ölkələrindən 

iqtisadi asılılığının sürətlənməsi prosesi ilə yanaşı gedirdi.  

Ölkədə milli zülm, feodalların ağır istismarı, saysız-he-

sab

sız vergilər, müharibələr, əhalini xüsusilə kəndliləri müf-

lis

ləşdirməkdə idi. Bütün imperiyada tez-tez baş verən vəba 

xəstəliyi  çoxlu  insan  tələfatına  səbəb  olurdu. Misal üçün 

1833-1836-

cı illərdə baş verən epidemiya zamanı kütləvi in-

san bu xəstəliyin qurban olmuşdu. 

Ölkənin kənd təsərrüfatı son dərəcə ağır vəziyyətdə idi. 

Lakin kənd təsərrüfatında, xüsusilə Avropa Türkiyəsində yeni 

cəhət, timar və ziyamətlər hesabına iri xüsusi torpaq mülkiy-

yətinin artması getdikcə daha çox nəzərə çarpırdı. Bu əmtəə-

pul müna

sibətlərinin kənd təsərrüfatına soxulmasının nəticəsi 

idi. Bir çox hallarda timar torpaq sahibliyi

nin  tənəzzülü  o 

qədər dərinləşmişdi ki, timar sahibinin ixtiyarında yalnız bir 

neçə kəndli həyəti, yəni təsərrüfatı qalırdı.  

Digər mülkiyyətlərdə kəndlilərin vəziyyəti timar torpaq-

la

rındakı kəndlilərinkindən daha ağır idi. Çünki onlar torpaq 

sahibinə məhsulun yarısını, bundan başqa əşar və başqa ver-

gilər də verməli idilər. Kəndli məhsulunun dövlət və paşalar 

tərəfindən icbari qiymətlə satın alınması da kənd təsərrüfatına 

məhvedici təsir göstərir və kəndliləri müflisləşdirirdi. Taxılın 

və yunun satın alınması dövlət inhisarında idi. Bu məhsullar 

strateji əhəmiyyət kəsb edirdi. 

 Bütün bunlara baxmayaraq 

hər halda sultan feodal reji-

mi şəraitində Türkiyənin təsərrüfatında yeni istehsal münasi-

bətlərinin  rüşeymləri  meydana  çıxırdı  ki,  bunlar  gələcəkdə 

inkişaf edib kapitalist münasibətlərinə çevrilə bilərdi ki, bu da 

---