Sələf həmçinin dinin inanc əsasları olan üsuliddin - islamın fərzləri, etiqadi
yönləri və dindəki qəti hökmləri - haqqında da “sünnə” ifadəsini işlətmişlər. Bu
cür ifadə hicri tarixin 3-cü əsrində imam Əhməd dövründə müxtəlif firqələrin
ortaya çıxıb mötəzilə, rafizi, mütəsəvvüf və kəlamçıların inancları nisbətən
yayıldığı bir dövrdə bu mənada geniş yayılmışdır
101
.
O dövrün islamın rəhbər alimləri üsuliddin və əqidə məsələləri haqqında
“sünnə” ifadəsini işlətməyə başladılar. Beləliklə müxtəlif firqələrin ortaya
atdıqları fikirlərdən (sünnəyə uyğun olanları) ayırmaq istəmişlər. “Əhli-sünnə
və
l-cə
mə
a
” ifadəsinin üsuliddinə aid müxtəlif, nəfsin istəyi sahibi olan
firqələrdən onları ayırmaq məqsədi ilə haqq əhli haqqında işlədilməsi geniş
şəkildə yayılmışdır.
Əqidənin və üsuliddinin “sünnə” deyə ifadə edilməsi əshabələr dövründə hər
nə qədər bilinən bir məsələ olsa da məşhur deyildi. Məsələn, ibn Ömər
radıyallahu anhu-
: “Sünnəni tərk edən kafir olur”
102
- sözü bu mənadadır.
Səhabələrin bir şəxsin kafir olduğunu demələri ancaq üsuliddin və etiqadi
məsələlərlə əlaqəli böyük bir məsələ ilə bağlı ola bilər. Həmçinin Hz.Əlinin
radıyallahu anhu-
sözləri də buna dəlildir: “Nəfsin istəyi sünnəyə müxalif olanın
qənaətinə görə haqdır.”
103
Şübhə yoxdur ki, belə bir hökm ancaq müxtəlif inanclara, nəfsin istəyinə
uyan və zəlalət firqələrinə mənsub olanlar haqqında ola bilər.
Buna Əbu Bəkr əs-Siddiqin
-radıyallahu anhu-
bu sözləri də şahidlik edir:
“Sünnə Allahın çox möhkəm ipidir.”
104
Sünnənin bu cür ifadə edilməsi bunun üsuliddinin xüsusiyyətinə
məxsusluğunu göstərir, digərləri də buna bağlı olaraq belə ifadə edilir.
Ömərin
-radıyallahu anhu-
bu sözü də dediklərimizi sübut edir: “Rəy sahibləri
olanlar (Kitab və sünnəyə əsaslanmadan öz rəyi ilə hökm edənlər) sünnənin
düşmənləridir.”
105
Üçüncü və sonrakı əsrlərdə sələfin “sünnə” ifadəsini etiqadi məsələlər və
üsuliddin haqqında işlətmələrini onların etiqadla bağlı yazdıqları əsərlərində də
görmək olar. Onların yazdıqları bu əsərlərdə “sünnə”nin bu cür işlədilməsini
aydın şəkildə görmək olar. Çünki onlar bu məsələlərə “sünnə” adını verirdilər.
Bəzi misallar verərək məsələni daha da aydınlatmağa çalışaq:
101
“Яhли-сцння” ифадясинин hагга мюhкям сарылан, няфсин истяйи вя айрылыгдан узаг
оланлар hаггында ишлядилмяси биринжи ясрдя фиргялярин ортайа чыхмасындан сонра
башламышдыр. Бязиляринин “”яhли-сцння” ифадяси сонракы ясрлярдя ортайа чыхмышдыр”
шяклиндяки иддиаларынын hягигятля hеч бир ялагяси йохдур. Чцнки Мцслимин
“Сяhиh”индя Ибн Сириндян (в.h. 110) беля дедийи мялумдур: “
...О вахт яhли-сцнняйя бахар вя
онларын hядисляри гябул едиляр
” (Бах: Мцслим, 1/15).
102
«яш-Шярhу вял-Ибаня», с. 123.
103
«яш-Шярhу вял-Ибаня», с. 122.
104
«яш-Шярhу вял-Ибаня», с. 120.
105
«яш-Шярhу вял-Ибаня», с. 121.
22
1. imam Əhmədin yazdığı etiqadın bəzi məsələlərinə dair
«ə
s-Sünnə
» adlı
əsər.
2. imam Əhməd bin Hənbəlin oğlu Əbu Abdur-Rəhman Abdullahın
«ə
s
Sünnə
»
adlı əsəri. Bu etiqadi məsələlərlə bağlı bir əsərdir. Əbu Abdur-Rəhman
hicri 290-cı ildə vəfat etmişdir.
3. Əbu Bəkr bin əl-Əsrəmin (v.h. 272) «əs-Sünnə» adlı əsəri.
4. ibn Əbi Asimin (v.h. 287) əqidəylə bağlı yazdığı «Kitabu əs-Sünnə» adlı
əsəri.
5. Məhəmməd bin Nasr əl-Mərvəzinin (v.h. 294) əqidəyə dair yazdığı
«ə
s
Sünnə
»
adlı əsəri.
6. Əbu Cəfər ət-Təbərinin (v.h. 310) əqidəyə dair bir cüz həcmində olan
«Sarihu əs-Sünnə»
adlı əsəri.
7. Əhməd bin Məhəmməd bin Hallalın (v.h. 311) «əs-Sünnə» adlı əsəri.
8. ibn Əbi Zəmənəynin (v.h. 399) əqidəyə dair «Şərhu əs-Sünnə» adlı əsəri.
9. ibn Battanın (v.h. 387) etiqadla bağlı «əş-Şərhu vəl-ibanə alə usulis
Sunnəti vəd-Diyanə»
adlı əsəri.
Həmçinin bu dövrdə sağlam etiqad sahibinin “Sahibu Sünnə: sünnəyə bağlı”
deyə adlandırılması da geniş yayılmışdır
106
.
Haqq əhli, hidayət rəhbəri imamlar və onlara tabe olanların “əhli-sünnə vəl
cə
mə
a
” adlandırılması da geniş yayılmışdır. Beləliklə, bu dövrdə, yəni hicri 3-cü
əsr və sonralar “sünnə” ifadəsi ilə əksəriyyət etibarı ilə dinin əsaslarının nəzərdə
tutulduğunu başa düşürük.
Sünnə
kəlməsinin sağlam əqidə və sələf-salehin üsuliddinlə bağlı təqib etdiyi
yol haqqında işlədilməsi çox geniş yayıldı. Buna görə, əhli-sünnə məzhəbi
deyiləndə onların etiqad və üsuliddin haqqındakı inancları və izlədikləri yol
nəzərdə tutulur.
imam ibn Əbi Asim
-Allahın rə
hmə
ti onun üzə
rinə
olsun-
(v.h. 287) «əs-Sünnə»
adlı əsərində bunları qeyd edir: “Sünnə nədir?” - deyə soruşdum. “Sünnə
hökmlər və bunun xaricində çoxlu mənaları bir yerdə ifadə edən bir addır. Elm
əhlinin sünnəyə ittifaq edərək nisbət etdikləri məsələlərindən biri də qədərə
imanı qəbul etməkdir...” Daha sonra qədərlə bağlı bəzi izahlar vermiş və bunları
söyləmişdir: “Quran Uca Allahın kəlamıdır”. Bundan sonra da bunları deyirlər:
“iman həm söz, həm əməldir, çoxalır və azalır. Uca Allahın Qiyamət günü
görünəcəyinin də qəbul edilməsi lazımdır”.
Daha sonra Peyğəmbərin
–cə
llalahu aleyhi və
ssə
llə
m-
əshabələrinin fəzilətindən
bəhs edir. Raşidi xəlifələri xüsusilə fəzilət sahibi olaraq qeyd edir. Qəbir
əzabını, münkər və nəkiri, şəfaəti, Hovuzu, mizanı (tərəzini), vəd və təhdidi,
106
Ибн Шявзябин сюзц бу чалышмада даhа яввял “е” бяндиндя гейд едилмишдир. Ора баха
билярсиниз.
23