Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kulminasiya
66
hürriyyət» əsərləri maraqlı quruluşa malikdir. «Pirverdinin xoruzu» əsərində əhvalat Qasım əmi- nin övrəti Həlimə xalanın çörək yapmasından başlayır. Həlimə xala çörək bişirmək üçün Təzə kənddən bacısı Zibeydəni mədədçi çağırır. Təbii ki, onu gətirmək üçün Qasım əmi getməlidir. Ziddiyyətlər də buradan başlayır. Qasım əminin oğlu Pirverdi isə xalası Zibeydədən xoruz gözləyir. İki saat yol gedən Qasım əmi Təzə kəndin prixod mollası Axund Molla Cəfərə rast gəlir. Bir sıra öyüdlərdən sonra molla Pərinisəni Qasım əmiyə siğə edir. Süjet xəttinin inkişaf mərhələlərini qrafik şəkildə nəzərdən keçirək:
Zavyazka
Razvyazka
Ekspozisiya
Тязя кяндин приход молласы Ахунд Молла Ъяфярин Гасым ямийя мяслящят вя тяклифи Гасым яминин гоншу кянддян Зибейдяни кюмяйя эятирмяк цчцн йола дцшмяси вя оьлу иля разылашмасы Гасым яминин Пяринисяни юзцня сиья етмяси щадисянин башланьыъы Гасым яминин ювряти Щялимя халанын чюряк йапмаг гайдаларынын тясвири щадисянин сону Хоруз эюзляйян Пирвердинин сарсынтысы Мцяллиф истигамяти вя йени сонлуг
67
Göründüyü kimi final Pirverdinin sarsıntısı ilə ta- mamlanır: «Pirverdi xalası əvəzinə yad övrəti görüb göz - lərini bərəltdi və bir qədər övrətə mat-mat baxandan sonra zırınpanı başlayıb özünü çırpdı yerə…» (111, 448-449). Təhkiyənin sonu psixoloji gərginlikdir. Hadisənin təlaşını, həyəcanını emossional şəkildə, qabarıq formada nəzərə çatdırmaq üçün ədib yeni bir üslubdan istifadə edir: «Az qalmışdı ki, həmin hekayəni tamam edəm, yol- daşım Mozalan gəlib dedi ki, dur ayağa gedək Qasım əmi- nin övrətlərinin dava-mərəkəsinə tamaşa edək. Bu səbəb- dən nağılımı tamam edə bilməyib burada qaldım» (111, 449). Müəllifin son deyimində eyni zamanda şifahi xalq ədəbiyyatımızın, xüsusən nağıl və dastanlarımızın təsiri bir daha hiss olunur. Ədib «nağılımı tamam edə bilməyib burada qaldım» deməklə əhvalata düşünmə, mübahisə tərzi vermiş və əsəri daha canlı, daha dəqiq və müfəssəl açaraq oxucunun öz düşüncəsinə yönəltmişdir. Məntiqli süjet, bitkin kompozisiya əsərin ideyasını daha yüksək səviyyədə şərh etməyə və ideya-bədii keyfiyyətini daha da qabarıq cilalamağa xidmət edir. Qeyd etdik ki, ədib ekspozisiyadan əvvəl məkan təsviri ilə bahəm, bəzən insan təsvirlərini də ön plana çəkir. «İranda hürriyyət» əsəri də bu qəbildəndir. «İranda hürriyyət» istər yüksək ideyası, istərsə də bədii sənət- karlıq cəhətdən ədibin ən bitkin novellalarından biridir. Klassik novellaları səciyyələndirən bir sıra xüsusiy- yətlər «İranda hürriyyət»də qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. C.Məmmədquluzadə hekayələri üçün səciyyəvi olan forma sadəliyi, məzmun dərinliyi və fikri kəskinlik özünü burada da qabarıq şəkildə göstərmişdir» (133, 84). Mövzusu siyasi məqsəd üçün seçilən və ailə-məişət məsələləri ilə paralel inkişaf etdirilən bu əsər süjet
68
xəttinin inkişaf xüsusiyyətləri ilə də öz orijinallığı ilə seçilir. Maraqlı süjet xəttinə malik olan bu əsər ekspozi- siyadan əvvəl bitkin bir təsvirlə başlayaraq ədibin məntiqli təfəkkürünün nəticəsi kimi yüksələn və enən xətlə inkişaf edir. «Cəlil Məmmədquluzadə əsas əhvalatın təsvirinə keçməzdən əvvəl hekayəyə mükəmməl bir başlanğıc vermişdir. Burada irəli sürülən və əsas əhvalatla bilava- sitə bağlı olan fikirlər, bütün əsər boyu inkişaf edir, dərinləşir. Bu hissə sadə və yığcam ifadələrlə yaradıl- mış, ədibin sənətkarlıq məharətini göstərən kamil bədii lövhədir. Cəmi iki səhifədən ibarət olan bu girişdə müəllif Qafqaz şəhərlərinin küçələrində əyləşib savadsız müsəlmanlara məktub yazan mirzələrdən bəhs edir. Məşədi Molla Həsənin keçdiyi həyat yolu, vəziyyəti, düşüncə və hərəkəti elə təbii cizgilərlə, elə böyük iste- dadla verilmişdir ki, onun canlı surəti oxucunun yadından heç vaxt çıxmır» (132, 67). Məşədi Molla Həsən savadsız İran əhlidir. O, öz mənafeyi üçün hər cür yarımçıq peşələrə əl atır. İlkin fəaliyyətə yeddi-səkkiz müsəlman uşağını yığıb müdər- rislik edən «yarımçıq alim» bu peşədə uğur qazana bilməyib, köhnə cildli «Gülüstan», «Camei-Abbas», «Quran» və s. kimi kitablar satmağa başlayır. Bir ildə yeddi-səkkiz cilddən artıq kitab sata bilməyəcəyini görən Məşədi Molla Həsən bu peşədən də əl çəkib güzəranını kağız yazmaqla davam etdirir. Ədib Məşədi Molla Həsənin təsvirini dəqiq verməklə əsərdəki hadisələrin inkişafına, obrazların səciyyəsinə, mahiyyətinə, məzmununa yönəldir. O, bədii mətləbin izahında zahiri görünüş əlamətlərindən köməkçi bir vasitə kimi istifadə etmədən əsas sözünü obyektin bila- Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|