Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kulminasiya
54
2) «İkinci dəfə» Kulminasiya
Zavyazka
Razvyazka
Ekspozisiya
Final
3) «Üçüncü dəfə» Kulminasiya
Zavyazka
Razvyazka
Язиз ханын евиндя йени бир гонаглыг Ханын тяряддцдля пулу вермяси
щадисянин башланьыъы Кябля Мяммяд- щцсейнин 3 манаты алыб эетмяси Кябля Мяммядщцсейнин кяшфиййатчылыьы щадисянин сону Кябля Мяммядщцсейнин нюкяр Вялигулуну ханын йанына пул далынъа эюндярмяси Кябля Мяммядщцсейнин гузунун пулуну Язиз хандан истямяси Кябля Мяммядщцсейин иля Язиз ханын натариус дяфтярханасында гаршылашмасы Кябля Мяммядщцсейнин йаланлары вя ханын ясяби щадисянин башланьыъы Кябля Мяммядщцсейнин гялябяси вя алгышы Язиз ханын евиндя гонаглыг вя Мяммядщцсейнин тяряддцдц щадисянин сону
55
Doğrudur ki, süjet xəttinin ağırlaşdırılması, əsas mövzu və obrazların ağırlıq altında müxtəlif məqam- larda itməsi heç də məqbul sayıla bilməz. «Süjet xəttini hadisələrlə həddindən artıq ağırlaşdırmaq olmaz. Bəzən bu artıqlıq mövzunu ancaq yoxsullaşdırır» (24, 87). Cəlil Məmmədquluzadə nəsrində isə hekayənin his- sələrə bölünməsi, hər hissənin özünün başlanğıc və son nöqtəsi olması vahid bir süjet xəttinə heç də xələl gə- tirmir və yeni bir poetik quruluş kimi orijinal və maraqlı görünür. Eyni poetik forma əlamətlərini «Eydi-rəmazan» əsərində də müşahidə etmək olar. Tədqiqatçılar tərəfin- dən təbliği-publisist xarakterli hekayə kimi diqqəti cəlb edən, bədii cəhətdən zəif hesab edilən (132, 96) bu hekayə süjet xəttinin inkişaf mərhələlərində hadisə vəhdətini orijinal bir fonda şərh edir. «Eydi-rəmazan» əsəri süjet mərhələlərinin çoxşaxəliliyi ilə seçilən bir əsərdir. Cəmi dörd səhifə olan bu hekayə öz orijinal strukturu, məntiqli süjet və bitkin kompozisiya qurulu- şu ilə ideyanı şərh etməyə xidmət edir. Hekayənin süjet mərhələlərini şərti olaraq iki formada qruplaşdırmaq olar. «Eydi-rəmazan» əsərində süjet xəttinin inkişaf mərhələsinin birinci hissəsi ədibin şəxsi təhkiyəsi ilə tanrıya dua ilə başlayaraq ilk baxışdan klassik əsərlərin başlanğıcını xatırladır: «Şükr və süpas haman pərvər- digari-aləmə ki, dünyanı altı günün ərzində xəlq etdi: iki günün ərzində yeri, iki gündə göyü və iki günün müd- dətində də yer üzündə yaşayan və göydə uçan
56
heyvanları» (111, 603). Müəllif bu gözəl mövzunu, ideyanı sanki bir az da maraqlı təqdim etmək üçün süjet xəttini dolaşdırmaq, bir sıra hadisələri və münasibətləri gizli saxlamaq və bu yolla intizarı artırmaq istəmişdir. O, məhz bu niyyət xatirinə «Eydi-rəmazan» əsərini pərvərdigari-aləmə dua ilə başlamış, sonra məqsədini açıqlayaraq əsərinə məqalə adı verir: «Mənim bu şükr və sənama əlbət bir illət var ki, bu barədə möhtərəm oxucular ilə bir qədər söhbət etmək mənim indiki məqaləmin mövzu və məqsədidir» (111, 603). Bu kiçik hissə əsərin ekspozisiyasının ilkin təhkiyə- sidir. Ədib ekspozisiyada məqsədini açıqlayaraq hadisə- yə giriş vermir, süjet mərhələsini yarıda qırır, rəbbül- aləminə dua və etiqadına yenidən başlayır. Ədib xüsusi təhkiyə ilə söylənilən dualarda düşdüyü vəziyyətlərə hansı fikir, hansı həyat meylinin daha vacib olduğunu bildirmiş, fərdi insan simasında tipik obrazlar kəşf etməyə nail olmuşdur: «Vaqeən, bu mahi-mübarəkin iyirmi doqquz gününün ərzində bəndənin dadü-fəryadı yerə və göyə sığışmırdı: çün baxırdım şəhərin müsəl- manlarına: xah müslimlərinə, xah müslimlərinə. Yəni necə müslimlər? Cümləsi binamaz və oruc yeyən! Yəni necə müslimələr? Cümləsi Şərq qadını adı ilə baş- layıblar guya, nə bilim bu nədir məktəb, bu nədir klub Əli Bayramov, bu nədir mamalıq dərsini təhsil etmək» (111, 603). Ədib mühitin insana, digər tərəfdən isə insanın mü- hitə təsirini izləmək məqsədi ilə fikrini «xülasə»
57
deyərək yarımçıq qoyur. Keçid yenə əhvalatın başlanğı- cına, ekspozisiyaya qayıdışdır. Təhkiyəçi mahi-mübarək rəmazanın o gözəl günündə, rəmazanın gündəlik nama- zını məsciddə yerinə yetirmək üçün yola düşür. Məscid- də baqqalları, hacıları, pinəçi və çarşablı övrətləri görən müəllif öz fikir və suallarına yenidən qayıdaraq ziddiyyətləri yüksək mərhələyə çatdırır. Oxumuşları, maarifpərvərləri, ziyalı müslümləri, müəllimləri ittiham edən müəllif ictimai sima və tipləri təmsil edərək hadisələrə ardıcıl müqavimət göstərir, zidd hadisələrə, mürəkkəb və ziddiyyətli həyata dərindən nəzər salaraq müəllif fəaliyyətini başqalarına həvalə etmir. Oxucuları «artıq dərdi-sərdən xilas etmək istəyirəm ki, sözümü müxtəsərcə o yerə gətirirəm ki» söyləyən ədib ziddiy- yətləri tədricən açmağa, paralel müqayisənin davamının sona yaxınlaşmasına yönəldir. Təzadlı müqayisə islam aləminin parçalanmış nümayəndələri arasında olur. Yəni, bir tərəfdən dindarlar və oruc ağızlar məhəlləsi olan şərq məhəlləsi, bir tərəfdən də qərb məhəlləsi (idarələrdə, mədrəsələrdə və mətbəələrdə çalışan oruc yeyənlər məhəlləsi) adlandırılaraq eyni din qardaşlarının birliyi «övsafi-bəşəriyyətdən bəri və münəzzeh olan həqqi-sübhanə və taala»dan (111, 605) arzu edilir. Ma- raqlı faktdır ki, dua ilə başlanan bu hissə cənabi-allaha dua və şükr ilə bitir. «Ax, şükri-bihəd edirəm cənabi- allaha, ölmədim və haman arzuma nail oldum» (111, 605). Birinci hissənin şərti qrafik formasını belə göstər- mək olar: Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|