Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kulminasiya
39
d) Süjet xəttinin quruluşunda bəzi məqamların yerlərini dəyişməsi; «Zəlzələ», «Toy».
Ekspozisiya Final
«Danabaş kəndinin əhvalatları» əsərində «Bir yüngülvari müqəddimə» Azərbaycan nəsrində ilk müqəddimə, proloq olmaqla yanaşı, süjet xəttinin ilkin mərhələsi, ekspozisiya kimi də nəsrimizdə yeni forma idi. Əsərə diqqət etdikdə bu müqəddimənin onun əsas ideyasının rüşeymini ifadə etdiyini görürük. İlkin tanışlıq Danabaş kənd sakinlərinin öz dilləri ilə yaşadıq- ları mühitin təqdimidir. Bu təhkiyə əsas hadisəni danış- mağa başlamazdan əvvəl həm də hadisənin baş vermə şəraiti, mühiti haqqında müəyyən məlumat verir. Bununla da hadisələrin necə cərəyan edəcəyinə, sonrakı inkişafına təkan verir. «Bir yüngülvari müqəddimə» eks- pozisiyasından sonra onun davamı kimi zavyaska mər - hələsi hadisələri mürəkkəbləşdirir. Danabaş kəndində Məhəmməd Həsən əminin eşşəyi itir. Bu itməkliyin səbəbkarı Xudayarbəydir. O, mərhum dostu Kərbəlayı Heydərin övrəti Zeynəbi almaqla var-dövlət sahibi ol- mağa çalışır. Hadisələr mürəkkəbləşə-mürəkkəbləşə da- vam etdirilir. Öz istəyinə çatmaq üçün Xudayarbəy hər bir eybəcərliyə əl atır. Zeynəbin oğlu Vəliqulunun vasi- təyə çevrilməsi, anasına qarşı çıxması əsərin kulmi- nasiya – zirvə nöqtəsi hesab olunur. Çarəsiz Zeynəbin göz yaşları, əlacsız hadisələrə göz yumması ziddiy- yətlərin açılmasını, əsərin razvyazkasını təşkil edir. щадисянин башланьыъы щадисянин сону
40
Final – «Xitamədir». Bu poetik strukturda epiloq finalı təşkil edir və hər bir ailənin acı taleyi burada ta- mamlanır. «Xitamə», təəssüf, hüzn, kədər, nifrət mo tiv- ləri ilə zəngindir. Böyük maraqla, intizarla izlədiyimiz hadisələrə, taleyini düşündüyümüz ailələrin aqibətinə burada nöqtə qoyulur. Ədibin ürək ağrısını, gülüş içində göz yaşlarını çox təsirli bir dillə ifadə edən «Xitamə» povestin ümumi süjet xətti ilə qırılmaz tellərlə bağlıdır. Əsərin ilk sətirlərindən dərd və ələminə, istəyinə, arzu- larına, ictimai vəziyyətinə bələd olduğumuz «xırda adamların» faciəsi burada daha da dərinləşir, ifrat mərhələyə qalxır» (79, 31). Qrafik şəkildə süjet xətti və mərhələləri belə göstərmək olar:
Zavyazka Razvyazka
Final
Proloq Epiloq
Вялигулунун анасына гаршы чыхмасы
Ешшяйин итмяклийи Зейнябин чарясизлийи
«Бир йцнэцлвари мцгяддимя». Йашанан мущитин реал тясвири
«Хитамя». Типик Азярбайъан аилясинин фаъияси щадисянин башланьыъы щадисянин сону
41
Cəlil Məmmədquluzadə nəsrində ekspozisiya özünü müxtəlif şəkildə göstərir. Yığcam süjetli əsərlərində (hekayə və novellalarında) yazıçı ekspozisiyanı çox konkret, bir neçə əlaməti göstərməklə verir («Molla Fəzləli», «Qəssab», «Sirkə», «Yan tütəyi», «Saqqallı uşaq», «Bəlkə də qaytardılar» və s.) Bəzən isə ədib ekspozisiya üzərində geniş dayanır, hadisələrin yarandığı zəmini oxucuya ətraflı çatdırır. Təbii ki, bu təfərrüatlı təhkiyə tərzi ədibin mürəkkəb süjetli əsərində özünü daha çox göstərir («Danabaş kəndinin əhvalat- ları»). Yığcam süjetli əsərlərindən «Xanın təsbehi» hekayəsində də bu struktur (proloqun süjet xəttinin ilk mərhələsi olan ekspozisiyanı təşkil etməsi, hadisənin baş vermə şəraiti, mühiti haqqında təfərrüatlı məlumat) qabarıq şəkildə ön plana çəkilir. Qrafik şəkildə bu poetik strukturu nəzərdən keçirək: Kulminasiya
Ekspozisiya
Proloq
Кярбялайы Гурбанын йетимляринин анасы Пяри арвада Ахунд Мирзя Садыьын сиья тяклифи Завйазка
«Тясбещ барясиндя бир неся сюз», Нязяряли ханын икрамцдювля гайдаларынын тящкийяси Развйазка
Фярраш Яли Ъяфярин ханын тясбещини эятирмяси вя онун мядщи щадисянин башланьыъы щадисянин сону «Ханын тясбещи». Щадися мяканынын тясвири Пяри арвадын тясбещ фярма- нына чарясиз бойун яймяси
Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|