Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
16
lar insanları əzən zorakılığı, xalqa, xalq dilinə etinasız yanaşan mənəviyyatsızları ələ salır, kinayəli, eyhamlı ifadələrlə ifşa edirlər. Əhvalatların hekayəçiləri başqa danabaşlılar kimi passiv bir mövqe seçmirlər. Hadisələr söylənilir və yazılır. Gördüklərini danışmaq, mühitinin ziddiyyətlərinə göz yummamaq «adi» əhvalatlar çərçivə - sində təqdim etmək onların vicdanlarının səsidir. Əsərin bədii sisteminə daxil olan bu epiqraf müəllif istəyi, müəllif mövqeyinin ifadəsidir. Bu, başqa perso - najların fəaliyyətində də özünü açıqdan-açığa göstərir. Hadisələrin bilavasitə baş verməsinin səbəbkarı olan Xudayarbəyin «vicdanının» səsi zorakılıqdır. Əsə- rin əvvəlində onun mərhum Kərbəlayı Heydərlə dostlu- ğundan danışılır. Kərbəlayı Heydərin ölümündən dərhal sonra Xudayarbəy onun arvadını almaq arzusuna düşür: «Kərbəlayı Heydərin canı ağzından çıxan kimi Xudayarbəy Zeynəbin yanına adam göndərdi ki, mə ba- da-məbada özgəsinə dil verə və özgəsinə ərə gedə. Niyə? Ondan ötrü ki, guya Kərbəlayı Heydər ona, yəni Xudayarbəyə vəsiyyət edib ki, Zeynəbi o özü alsın, qoymasın özgə namərdə ərə getsin» (111, 292). Bu nankorluq Xudayarbəyin «vicdanının» səsi, acgözlüyün, xəbis mənəviyyatın vicdan üzərində qələbə- sidir.
Yoxsulluq məngənəsində sıxılan Məhəmməd Həsən əminin dünya malında gözü yoxdur. O, məzlumluğu, sadəlövlüyü, nəcibliyi, xeyirxahlığı, ailəsinə mehriban ər, övladını çox sevən ata olması ilə diqqəti cəlb edir. Məhəmməd Həsən əmi öz ürəyinin hökmü ilə hərəkət edir. Təəssüf ki, cəmiyyət onunla amansız rəftar edir. Onun şüur və düşüncəsi cəmiyyətin hakimləri, güclülər qarşısında boyun əyməyə istiqamətlidir. Bütün insani və
17
mənəvi keyfiyyətlərinə baxmayaraq yoxsulluq və qorxu onun vicdanını əzir, təhqir edir. Məhəmməd Həsən əmi qələbə çala bilmir. Eyni vəziyyət göz yaşları içərisində boğulan, heç bir hüququ olmayan çarəsiz qadını – Zeynəbi də təhdid edir. Məhəmməd Həsən əmidən fərqli olaraq o, öz qəlb çırpıntılarına qulaq asıb mübarizə aparmaq, əyilməmək, sınmamaq istəyir. Onun bu mübarizəsi qolu zorlular tərəfindən «dəli», «dəlisov» kimi qiymətləndirilir. Zeynəb əlləri qoynunda, çıxılmaz vəziyyətdə qalır, o öz ürəyi istəyən kimi hərəkət edə bilmir. Məqsədli şəkildə istifadə olunan «hamıda o insaf var» ifadəsi «mənin» öz vicdanına qələbəsi (Xudayar- bəy), zorakılığın vicdanda qələbəsi (Məhəmməd Həsən əmi, Zeynəb) ilə tamamlanır. C.Məmmədquluzadənin süjet xətti və kompozisi- yanın ilk özülü kimi istifadə etdiyi epiqraflarda xalq ədəbiyyatından istifadə də müəyyən yer tutur. Ədibin bu epiqraflarında folklordan alınmış nümunələr iki variant- dadır:
a) Alqışlar – «Qoqol, Allah sənə rəhmət eləsin» (111, 422). b) Atalar sözləri – «Atı atın yanına bağlasan ya halını götürər, ya xasiyyətini» (111, 567). Alqışlar folklorun arxaik janrı sayılıb insanların bir-birinə münasibətindən doğmuşdur. C.Məmmədqulu- zadənin təbliğ və müraciət etdiyi ədiblərdən biri də N.V.Qoqoldur. Qoqolun realizmi, satirik qələmi, Mirzə Cəlil məramına, üslubuna çox yaxın idi. «Qurbanəlibəy» əsərində «Qoqol, Allah sənə rəhmət eləsin» epiqrafı bu təsiri bir daha vurğulayır. Ədibin «Qurbanəlibəy» hekayəsi ilə Qoqolun «Kolyaska» əsəri arasında oxşarlıq
18
haqqında bir sıra tədqiqatçılar məlumat vermişlər. Hər iki əsər real həyatı – biri rus ictimai mühitini, ikincisi isə Azərbaycan ictimai gerçəkliklərini əks etdirir. Bu əsərlərin süjet xətti, kompozisiyası demək olar ki, eynidir. Buna baxmayaraq hər iki əsər fərdi üslub, milli dünyagörüş baxımından fərqlidir. Çertokutski huşsuz, heç kəsdən asılı olmayan, istefaya çıxmış polkovnik- dirsə, Qurbanəlibəy müstəmləkə ağalığı altında inləyən xalqa müstəmləkəçilərin köməyi ilə qolu zorluluq edən bir bəydir. Təbii ki, belə fərqli təqdimat əsərin məz- mununa canlılıq və fərdilik gətirmişdir. «Kolyaska» əsərindən başqa «Müfəttiş» əsərində səhv olaraq bir adamı başqa bir adamın yerinə qəbul etmələri forma baxımından «Qurbanəlibəy» əsərində də göstərilir. Şirin söyləmə tərzi ilə ədib naçalnikin gəlmə səhnəsini «bir- dən qaçhaqaç düşdüyünü» hamının qapıya qaçmasını, hər dəfə də yanılıb dayanmalarını, «qurbağanın gölünə daş atdılar» ifadəsi ilə maraqlı bir fonda vermişdir. C.Məmmədquluzadə əsərlərində istifadə olunan epiqraflardan yalnız bu epiqraf əsərin süjet xəttinin bir məqamı kimi özünü göstərməyə xidmət etmir. Sadəcə olaraq bu epiqrafda əsarət və zorakılığı qamçılayan ədib «Qoqol, Allah sənə rəhmət eləsin» ifadəsi ilə müəyyən içtimai quruluş və təbəqələrin, qoluzorluların, hakimlə- rin özbaşnalıqlarına qarşı mübarizə və ifşanı alqışla- yırdı.
C.Məmmədquluzadə xalqın maariflənməsinə, insan- ların şüuruna təmizliyin, kamilliyin hopmasına çalışan sənətkarlardandır. Bu qəbildən «Oğru inək» əsəri və ona verilən epiqraf maraqlıdır. Əsərdə oğurluq kimi pis bir vərdiş tənqid olunur. Bu epiqraf məzmun etibarı ilə nəsihətamiz, müdrik fikri ifadə edir. «Atı atın yanında Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|