Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
19
bağlasan ya halını götürər, ya xasiyyətini» atalar sözü pis bir vərdişin, mənfi adətin yayılmasının səbəbi kimi tutarlı vasitəyə çevrilmişdir. Əsərin ideyası ilə sıx bağlı olan bu epiqraf oğru sahibi və oğru inəyi real həyati detallarla oxucuya çatdırır. Ədib bəzən əsərində ünvanı məlum olmayan mən- bədən istifadə edir. «Şeir bülbülləri» əsərində verilən epiqrafı nəzərdən keçirək: «Əvət, əvət, o qadın iştə bak nasıl bakıyor, Əvət, əvət, o qadın iştə bak nasıl sakıyor» (Ədəbiyyat zavodlarımızda verilən dərslərdən) (111, 506). C.Məmmədquluzadə bizi-bizdən ayıran, bizi başqa- laşdırıb özümüzü-özümüzə biganələşdirən bütün eybə- cərliklərə qarşı çıxırdı. Bu eybəcərliklər nadanlıq, dili unutma, mənəviyyatımıza, milli varlığa laqeydlik idi. Onun yaradıcılığının gözəl nümunələrindən olan «Şeir bülbülləri» əsəri elə bu mətləb üzərində qurulub. Ziyalılar və dil. Əsərdə ziyalıların tənqidi günün zəruri, aktual məsələsini təşkil edir. «Şeir bülbülləri» əsərində iki ziyalının ümumi və fərdi xüsusiyyətləri, onların zahiri və daxili aləminin özünəməxsusluğu sənətkarlıqla qələmə alınmışdır. Əsərdəki epiqraf süjetdəki əhvalatın məzmunu ilə əlaqədardır. Keçmişdən miras qalmış yararsız, anlaşılmaz şeirlər, qəliz ifadələrlə yoğrulmuş qafiyəbazlar, gülünc məzmunda verilmişdir. Bu baxım- dan ədibin işlətdiyi epiqraf istər dil, istərsə də məzmun baxımından qəribə görünür. Bu gülünc sitat cəmiyyətin aparıcı qüvvələri olan mənəviyyatımıza, dilimizə yad münasibət göstərən ziyalılara açıq məsxərədir. Epiqrafın müəllifi yəqin ki, Mirzə Cəlilin özüdür. Ədib bu gülünc, mənasız parça ilə kinayəsini daha
20
qüvvətli ifadə etmək istəmişdir. Epiqrafın sonunda məqsədli şəkildə «Ədəbiyyat zavodlarımızda verilən dərslərdən» qeydi milli varlığa laqeyd ziyalılara ittiha- mın şiddətini bir az da qüvvətləndirmişdir. Göründüyü kimi, ədibin əsərlərində işlətdiyi epiq- raflar real şəxsiyyətin adı ilə, həm də xalqın həyatı, məişəti ilə əlaqədə yaranıb formalaşmış alqışlar və atalar sözü ilə ifadə olunub, əsəri məzmun və forma cəhətdən tamamlayır. Cəlil Məmmədquluzadə nəsrində süjet və kompo- zisiya quruluşu arasındakı məntiqi bağlılıq proloq və epiloq anlayışlarının işlədilməsi ilə də diqqəti cəlb edir. Ədəbin nəsrində istifadə olunan bu poetik strukturu nəzərdən keçirək: «Danabaş kəndinin əhvalatları» əsə- rində süjet xəttinin quruluşu və psixoloji konflikt oriji - naldır. Hadisələrin inkişafında və obrazların fəaliyyə- tində daha çox real məntiq əsasdır. «Quruluş baxımın- dan isə «Danabaş kəndinin əhvalatları» əsas hissədən «Eşşəyin itməkliyi», «Bir yüngülvari müqəddimə»dən və «Xitamə»dən ibarətdir. Müasir ədəbiyyatşünaslıqda proloq və epiloq adlanan həmin müqəddimə və xitaməni ilk dəfə Azərbaycan nəsrinə Mirzə Cəlil gətirmişdir» (79, 27-28). «Danabaş kəndinin əhvalatlarına verilən bir yüngülvari müqəddimədə C.Məmmədquluzadə yaradıcı- lığına xas olan bir sıra mühüm poetika – sənətkarlıq xüsusiyyəti öz ifadəsini tapmışdır. Belə ki, burada sanki hadisələr neytral bir şəxs tərəfindən nəql edilir. Müəllifə zahirən bütün bu baş verənlərin dəxli yoxdur. Əslində isə hadisələrdə müəllif müdaxiləsi bu təhkiyənin özündə və hadisələrin gedişindən aydın seçilir. Maraqlıdır ki, Mirzə Cəlilin bütövlüklə nəsr yaradıcılığına bu zahiri neytrallıq, nağılvari təhkiyə və onların arxasında
21
duraraq acı göz yaşı tökən vətəndaşlıq yanğısı xasdır. «Bir yüngülvari müqəddimə»ni bu baxımdan C.Məm- mədquluzadə nəsrinin, bütövlüklə yaradıcılığının poe- tika – sənətkarlıq açarı və manifesti hesab etmək olar. Proloq, aydındır ki, bədii əsərdə müqəddimə, oxucunu əsərdə təsvir edilən hadisələrdən əvvəlki məsə - lələrlə, yaxud müəllifin ifadə etmək istədiyi fikirlərlə qabaqcadan tanış edən giriş hissəsidir. «Danabaş kən- dinin əhvalatları» əsərində «Bir yüngülvari müqəddimə» oxucunu əsərdə təsvir edilən hadisələri qavramağa, yazıçının ifadə etmək istədiyi ideyanı dərk etməyə qabaqcadan hazırlayır, Danabaş kəndi haqqında ilk təsəvvür yaradır. Proloq təhkiyəsində ədib iki vasitədən istifadə edir: 1.
Hadisələrin eyni bir şəxs tərəfindən nəql edilməsi. (Lağlağı Sadıq). 2.
alınması. (Qəzetçi Xəlil). Əhvalatları söyləyən hekayəçi hadisələrin baş verdiyi zaman daxilində yaşayır, hadisələrin canlı şa- hididir. Yəni, təhkiyyəçi hadisələrin şahidi kimi Dana- baş kəndinin sakinidir. Onun əsas funksiyası danışmaq, gördüklərini söyləməkdir. Müdaxilə etmək, münasibət bildirmək ondan kənardır. Əsərdə proloqdan istifadə hadisələrin geniş təsviri üçün zəngin imkan verir. Həyatdan «gülməli», «yaxşı» əhvalatları seçib, «dün- yadan köçəndən sonra unudulmamaq üçün» dəftərə yazmaq, oxucuda bir qədər intizar, maraq oyadır. Bu maraq əhvalatların davamına yönəlir, «povestin hər bir oxucusu yaxşı mənada dinləyiciyə- danabaşlılardan birinə çevrilir» (125, 77). Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|