T. C. Sakarya üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
Yüklə 1,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
Matbaanın kurulmasıyla birlikte başlayan bilimsel ve kültürel hareketlenmeler Sadrazam İbrahim Paşa’nın Antepli Bedrettin Mahmut tarafından yazılan 24 ciltlik tarih kitabını ve Mevlevi Ahmet dede tarafından yazılan genel tarihi, Osmanlıcaya çevirttirmesiyle devam etmiştir. İbrahim Paşa ayrıca, Yunan filozofu Aristo’nun eserlerinden bazılarını da açıklamalarıyla birlikte Osmanlıcaya çevirttirmiş, iki yeni kütüphane yaptırmış ve Yalova’da bir Kâğıthane açtırmıştır (Haksun, 2004:173). Lale Devrinde Osmanlı ordusunda yapılan yeniliklere baktığımızda dikkatimizi çeken iki gelişme bulunmaktadır. Askeri reform fikirlerinin “Takrir” ve “Rochefort” projesiyle gündemi oluşturmasına rağmen, uygulamada ortaya bir şey koyulduğu söylenemez. Ancak 1720 yılında asıl adı David olan bir Fransız’ın İstanbul’da bir itfaiye takımı (Tulumbacılar) kurduğu görülmektedir. Ayrıca yine bu dönemde Haydarpaşa’da Avrupa usullerine göre bir birlik kurularak eğitimlere başlanılmıştır. Tam olarak kim tarafından ne zaman kurulduğu belli olmayan bu birliğin, toplam 300 kişiyi bulan askerlerinin tamamı padişaha en yakın ocak olan Bostancı ocağından alınmıştır. Bu seçkin birlik, 1730 Patrona Halil isyanına kadar eğitimlerine devam etmiş, müteakiben kaldırılmıştır (Lewis, 1996:47; Berkes, 2004:63). Lale Devrinin kanlı bir isyanla son bulmasından sonra, askeri alandaki yenileşme fikirlerinde herhangi bir değişiklik olmamıştır. Hatta belki de Nizam-ı Cedit ıslahatlarına kadar geçen süre içerisindeki yenileşme hareketlerinin yegâne alanının askerlik olduğunu bile söyleyebiliriz. Geçiş dönemi olarak adlandırdığımız bu sürece damgasını vuran iki kişinin de yabancı askerler olduğunu görmekteyiz. Bunlardan birincisi olan Humbaracı Ahmet Paşa (Comte de Bonneval) 1730 yılında Osmanlı hizmetine girmiş ve Müslümanlığı kabul etmiştir. İyi bir asker olan Ahmet paşa, Osmanlı ordusunun Humbaracı ve topçu ocaklarını çağın gereklerine göre yeniden düzenlemiştir. Bölük, Tabur, Alay sistemini kuran Humbaracı Ahmet Paşa, 1783 yılında Üsküdar semtinde bir de Hendesehane Mektebi açtırmıştır. Osmanlı Devleti tarihinde batılı anlamda müsbet ilimlerin okutulduğu ilk eğitim kurumu olan Hendesehane, sonraki yıllarda ortaya çıkan askeri reformların yapılmasına da zemin teşkil etmiştir. Dönemin Hendesehane hocalarından Mehmet Sait Efendi’nin icat ettiği “iki yaylı kadran” ve geometrik izahı topçuluk alanındaki önemli gelişmelerden birisidir. Bütün bunlara rağmen Hendesehanenin ömrü pek uzun olmamış, Humbaracı Ahmet Paşa’nın 140 ölümünden bir süre sonra yeniçerilerin ve bazı gerici çevrelerin tepkisi nedeniyle, kapatılmak zorunda kalınmıştır (Lewis, 1996:49; Uluçay ve Kartekin; 1958:18). Osmanlı ordusunda görev alan ilk Avrupalı subay olan Humbaracı Ahmet Paşa’nın 17 yıl yaşayarak öldüğü Osmanlı Devletinde yaptığı ıslahat çalışmaları pek kalıcı olmamıştır. Zaten kendisi de Osmanlı devlet adamlarına sunduğu raporlarda; ekonomik anlamda çağdaşlaşmanın gerekleri yerine getirilmeden, askeri teknolojinin geliştirilemeyeceğini belirtmiştir (Berkes, 2004:65). Bütün bunların yanında, Humbaracı Ahmet Paşa, aslını hiçbir zaman kaybetmemiş bir Fransızdı. Vezir olduktan sonra İstanbul’da ki çok sayıda ecnebiyi devlet görevlerine getiren Ahmet Paşa, görev yaptığı süre boyunca Fransa’nın Osmanlı Devleti üzerindeki menfaatlerini gözetmiş ve bu konuda Fransız elçisiyle işbirliği yapmıştır. Padişahın adeta Hariciye Nazırı olan Ahmet Paşa, İslamiyeti zorunluluktan kabul etmiş ve bulduğu her fırsatta Müslümanları aşağılamıştır (Özkul, 2005:149-151). 18. yüzyıldaki askeri reformlara damgasını vuran diğer yabancı subay ise Fransız topçu subayı Baron de Tott’dur. Batıdaki askeri sistem ve teknolojilerinin Osmanlı Devletine girişi ve yetişmesi açısından, çok önemli bir devir olan padişah III. Mustafa döneminde (1757–1774) Osmanlı hizmetine giren Baron de Tott, 1785 yılına kadar bu görevini sürdürmüştür. Aslında Fransa’nın Osmanlı Devleti ve Ortadoğu üzerindeki çıkarlarını korumak üzere İstanbul’a gönderilen Baron de Tott, bu görevi başarıyla yerine getirmiştir. Zaten Osmanlı Devletinin yenilik ihtiyaçları ile Fransa’nın Rusya karşısında Osmanlı ordusunu güçlendirmek için reformcu subaylar gönderme teklifi, Osmanlı hükümetinin Fransız askeri uzmanlarını tercih etmesine neden olmuştur (Berkes, 2004:82-88; Lewis, 1996:50). Fransız topçu subayı Baron de Tott’un Osmanlı hizmetinde bulunduğu süre boyunca askeri alanda büyük yenilikler yapılmıştır. Tophaneyi yenileştiren Baron, yeni toplar döktürmüş ve Hasköy’de yeni bir top dökümhanesi açtırmıştır. Günümüzde Sahra Topçusu adıyla bilinen Sürat Topçuları sınıfını kuran Baron, eski Hendesehane’nin öğrencilerini toplayarak 1773 yılında Mühendishane-i Bahri-i Hümayun’u kurmuştur. Bir süre sonra Fransa’dan gelen askeri uzmanlarla birlikte Türk hocalar da Mühendishanede ders vermeye başlamıştır. Böylece ilk yüksek eğitim kurumunun temelleri sağlamlaştırılmıştır. 141 Bunlar Osmanlı ordusunda o güne kadar yapılan en köklü yeniliklerdi ancak Baron ve diğer Fransız uzmanlar sadece bunlarla meşgul olmamıştır. Berkes’e göre Karadeniz’den Akdeniz’e, Mısır’dan Mora’ya kadar bütün bölgeler Fransız subay ve uzmanları tarafından incelenerek Fransa hükümetine raporlar hazırlanmıştır. Fransız uzmanlar bir taraftan sözde Osmanlı Devletine hizmet ederken, diğer taraftan Mısır’ın Fransa tarafından işgali için hazırlık yapıyorlardı (Berkes, 2004:82; TSK Tarihi 3/5, 1978). Baron de Tott’da Fransa’ya döndükten sonra yazdığı “Hatıralar” isimli kitabında o dönemin Türklerini cahil, sersem, ahlaksız, şerefsiz ve haysiyet duygularından yoksun olarak göstermiş, hatta bu kavramların Türkçe’de karşılığının bile olmadığını iddia etmiştir. Bu kitap Avrupa’da çeşitli dillere çevrilmiş ve zaten var olan Türklerle ilgili olumsuz görüşlerin daha da artmasına neden olmuştur (Berkes, 2004:84-85). Yine bu dönemdeki askeri yenilik girişimlerinden birisi de, padişah I.Abdülhamit döneminde (1774–1789) Sadrazam Halil Hamit Paşa tarafından girişilen reform hareketleridir. Humbaracı Ocağı ve Yeniçeri Ocağının bozulan nizamını düzeltmeye çalışan Halil Hamit Paşa, ayrıca Sürat Topçuları Ocağını yeniden kurmuş ve teşkilatını genişletmiştir. Ayrıca Sultan I.Abdülhamit’in onayı ile ordu ve donanmanın ıslahı için Fransa’dan uzmanlar getirtmiştir. 1784 yılında Osmanlı hizmetine giren Fransız uzmanlar, İstihkâmcılık, Topçuluk, gemicilik, dökümhane ve tophane alanlarında önemli çalışmalarda bulunmuşlar, Halil Hamit Paşanın azledilmesine rağmen çalışmalarına 1788 yılına kadar devam etmişlerdir. 1787 yılında çıkan Osmanlı-Rus savaşıyla birlikte Rusya’nın talebi üzerine Fransa hükümeti tarafından geri çağrılmışlardır (Uluçay ve Kartekin, 1958:25-26). 18. yüzyıl ıslahat hareketleri içerisinde şüphesiz ki en önemli olanı III. Selim dönemi ıslahat hareketleridir. “Nizam-ı Cedit” diye adlandırılan bu reformlar, öncelikle askeri alanda başlamış olmakla birlikte, zamanla devlet yönetiminin diğer alanlarına da yayılmıştır. Bazı araştırmacılar, Osmanlı batılılaşma hareketlerinin başlangıcı olarak bu dönemi almaktadır. Ancak biz son dönemdeki araştırmaların çoğunda olduğu gibi başlangıcı Lale Devri olarak alıp, bir geçiş sürecinden sonra önemli reformların yapıldığı bu dönemi “köklü reformlar” dönemi olarak nitelendirdik. 142 Yüklə 1,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|