Tarbiyaviy ishlar

1.5. Tarbiya tizimida pedagogik tizim
17
TDPU
uhorot-r^a/ip
noafk&srt

---

bekor qiladilar” . Masalan, L. N. Tolstoy shunday yozadi: 
“Tarbiya, biz o ‘qitish, tarbiyalashni xohlamas ekanmiz, murakkab 
va qiyinligicha qoladi. Agarda boshqalarni biz faqat o ‘zimiz orqali 
tarbiyalashimiz mumkinligini 
tushunib olsak, unda tarbiya 
masalasi y o ‘qoladi va hayot to'g'risidagi masala qoladi: 0 ;zim 
qanday yashashim kerak!” (Tolstoy L.N., Asarlar to‘plami, 22 
jildlik, 1984-y.; 19-j. 346-bet).
Bunday 
tarbiya 
to ‘g ‘risidagi 
masala 
shunga 
qaramay 
yeehilmay qoladi. Hatto “0 ‘zimiz qanday yashashimiz kerak!” 
degan savolni his etishga e ’tiborni jalb etib ham, biz boshqa 
savollardan xoli boTmaymiz: “Odamlar orasida qanday yashash 
kerak?”, “0 ‘z hayot talablarini o'zganing hayot talablari bilan mos 
kelishi qobiliyatiga qanday qilib ega bo‘lish m um kin?” Oxirgi 
savolni hal etishda, odam (birinchi navbatda bola, lekin ba’zida 
kattalar ham) ichki va tashqi ta’sirni tizimlashtirishga, ularga mos 
ravishda javob qaytarib, shaxs shakllanishini tushunishga yordam 
beruvchi pedagog, o ‘qituvchi ko'm agiga muhtoj boTadi.
0 ‘qituvchiga zamonaviy talablar, asosan uch oliy vazifani 
qamrab oladi. U lar:l) fan bo ‘yicha, 2) pedagogik, 3)oldindan 
berilgan 
samara 
bilan 
mos 
ravishda 
o ‘qish 
jarayonini 
loyihalashtira bilish malakalariga ega b o ‘lish shartidan iborat.
Ushbu vaziyatda 
0
‘qituvchi haqida gap boradi. Agarda 
tarbiyachi o ‘qitish bo'yicha uy vazifalarini bajara olmaydi deb, 
hisoblasak, unga kamroq talablar q o ‘yish kerak. Lekin shu yerda 
bir gapni aytib o ‘tish kerak. “Bolaning aqliy rivojlanishi asosi 
b o ‘lib xizmat qiluvchi, uning jism oniy rivojlanishi shartlari bilan 
tanish b o im ag an ayol, aniq va to ‘g kri harakat qila olmaydi, - deb 
yozadi K. Setkin. - O 'qitish texnik metodlarini bilmagan ayol, 
bolaning o kn marta o ‘z onasi b o ls a ham (hatto shunday mumkin 
boTmagan holatda ham) haqiqiy insonni tarbiyalay olmaydi, bola 
tarbiyasini unga ishonib b o im a y d i” .
Shunday qilib, Klara Setkin nuqtai nazaridan ona qanchalik 
mehribon, bolasini sevadigan va sevimli odam boTmasin, 
“o ‘qitish texnik metodlari”ni 
bilmas ekan, bola tarbiyasi 
jarayonidan chetlashtirilishi kerak. Bu nuqtai nazarda tarbiya
18

---

masalasiga kasbiy tayyorgarlikni talab etuvchi juda muhim ish 
sifatida qaralmoqda. Tarbiyachi bu yerda yaqqol o bqitish 
vazifasini ham bajaradi.
Kasbiy tarbiyachi zarurmi?
Albatta, chunki murakkab tizim - tarbiyalash tizimi faoliyati 
to ‘g krisida gap bonnoqda, u tizim turli subyektlari harakatlariga 
rahbarlik qilishi va boshqarishi kerak.
Tarbiyachi inson hayotida baxtli bolalik rolini tushunib, 
individni shakllantirish jarayonini madaniyatga, ijtimoiy hayot 
qarama-qarshiliklariga va bilimga y o ‘naltirishi kerak. Natijada, 
bola va hayot ittifoqi yanada keng va chuqur boTishiga yordam 
berib, bu ittifoqning buzilmasligi maqsadini ko^zlash kerak. Inson 
rivojlanishi jarayonini maksimal evolyutsion, minimal inqirozli 
qilish - pedagogning san’ati mana shundan lborat.
Kasbiy tarbiyachi shakllanayotgan shaxs oldida m a’lum 
majburiyatlarga ega b o lg a n i holda, jam iyat oldida ham shunday 
m as’uliyatga ega b o ia d i. Jamiyat asosan, yangi insonning o ‘sishi 
jarayonini ta ’minlaydi, shuning uchun u yangi a ’zosi ijtimoiy 
munosabatlarga qodir, yuzaga kelgan munosabatlar tuzilishida 
yashay olishga va keraklicha rivojlana olishga tayyor b o lish ig a 
ishonishga haqlidir.
Turli milliy madaniyatlar doirasida pedagogika an’anaviy 
ravishda faqat jam iyat oldida va aksincha, faqat shaxs oldida 
ancha m as’uliyatliroq sifatida tushunilishi mumkin. Haqiqatda 
esa. kasbiy, ya’ni pedagogik ta'sir k o ‘rsatishni takomillashtirishni 
faqatgina ikkala manfaatdor taraflar talab va ehtiyojlariga 
yoiialtirishda amalga oshirish mumkin. Munosabatlar maqsadlari 
qanchalik ta ’sirchan boTmasin, pedagog ular bilan o ‘z ishida 
tarbiyalanuvchi qiziqishlari, huquqi erkinligini poymol qilishini 
oqiab boim aydi. Pedagogik ta’sir ko ‘rsatishning maqsadi -
jam iyat manfaatlarini maksimal hisobga olib, shaxsning maksimal 
mumkin b o ig a n rivojlanishini ta ’minlashdan iborat. Jamiyat 
tomonidan ijodiy individuallikka ehtiyoj sezilsa, unda pedagog­
ning vazifasi osonlashadi, chunki ushbu holatda ijtimoiylashtirish 
va pedagogik ta ’sir k o ‘rsatish jarayoni bir yo‘nalishda boradi.
19

---

Jamiyat shaxs qobiliyatlarini cheklamaydigan, uning o'sishiga 
to ‘siq b o ‘lmaydigan bunday vaziyatni qurish zarur b o ia d i. 
Bunday vaziyat muvofiqli pedagogik jarayonning majburiy sharti 
hisoblanadi. Shaxs rivojlanishining eng erta bosqichlarida uning 
jam iyat 
ehtiyojlariga 
munosabati 
shakllana boshlaydi. 
Bu 
munosabat tarbiyalanuvchining birinchi pedagoglari - ota- 
onalarining ortiqcha e ’tiborliliklari sababli egoistik ko‘rinish 
olishi mumkin.
K o'pchilik ota-onalar o ‘z bolalarining barcha talabiarini 
bajarishga harakat qiladilar va to ‘laqonli hayotga tayyorlashning 
asosiy y o ‘li mana shundan iborat deb hisoblaydilar. Bunday 
tarbiyachilar jam iyat oldidagi o 'z m as’uliyat lari to 'g ‘risidagi 
tasavvurlarini y o ‘qotadilar. B a’zan bu holat hattoki anglab 
yetishgan b o ls a ham, bolaga mehr qo ‘ygan tarbiyachilarni 
xavotirga solmaydi, ular faqat o"z vazifalarini faqat bir yoqlama 
tushunadilar - ovqat yana ovqat berish va yana berish. Biroq 
tarbiyachining jam iyatga nisbatan m as’uliyatsizligi oxir-oqibat 
tarbiyalanuvchining halokatiga olib keladi, chunki o ‘zini amalga 
oshirishga kam moslashgan iste’molchini yaratadi, shunday qilib u 
t o ia hayotga tayyor bo ‘lmaydi.
Shunday qilib, kasbiy tarbiyachi shaxs oldida ham, jam iyat 
oldida ham javobgar hisoblanadi. Bu majburiyatlarini buzganda, 
tarbiyachi ijtimoiy hayot buzilishi va shaxsning inqiroziga sabab 
b o ‘ladi.
Inson psixikasi asosi deb haqii ravishda hisoblanuvchi 
odamning mustaqil va oqilona harakatlami amalga oshirishga 
qobiliyati ijtimoiy muhitda juda k o ‘p sonli omillar bilan 
shakllantiriladi. Shuning uchun u hech qachon faqat kasbiy 
tarbiyaviy ta ’sir ko'rsatish natijasi sifatida qaralishi mumkin emas. 
Pedagoglik 
kasbi 
o ‘zi 
ustida 
mustaqil 
ishlashida 
tarbiyalanuvchining ehtiyojlarini e ’tiborsiz qoldirmay, bolani 
yuzaki ta ’sirlardan himoya qilib va zehnini rivojlantira borib, 
tarbiyalanuvchilar bilan 
munosabatlarda m e’yom i topishida 
ifodalanadi.
Pistolitsi insoniylik mohiyati ichki y o ‘nalganlik va faqat
20

---

harakat qilish emas, balki harakat qilmaslik erkinligi boim aganda 
normal amalga oshirilishi mumkin emas deb aytadi. Falsafiy 
nuqtai nazardan bu tushunarli: harakat o ‘z qarama-qarshiligidagi 
holatda o 'z o'lcham ini topadi. Sotsiologiyada esa madaniyat 
tushunchasi orqali ijtimoiy harakat o ‘lchamini aks ettiradi. Shaxs 
munosabati va tahlil bir-biri bilan bog‘liq bo'lgan bosqichlar 
orqali rivojlanadi. Bola atrofidagilardan uzoqlashishga ehtiyoj his 
etadigan davr o 'z tarbiyalanuvchisini chindan yaxshi ko'radigan 
tarbiyachilar tomonidan b a ’zan tushunib yetilmaydi. Bunday 
holatda 
ko'pchilik 
tarbiyaning 
takomillashishiga 
yordam 
bermaydi. Ba’zida esa mehribon pedagog o 'z tarbiyalanuvchilari 
bilan munosabatlarga doimiy tayyorgarligi bilan odatda faqat 
jismoniy emas, balki anglab yetilmagan intellektual, emotsional 
tinchlikka ehtiyoji qoniqtirilmaganligi sababli yuzaga keluvchi 
ulardagi norozilik hissini keltirib chiqaradi. 0 ‘qituvchini ham, 
o'quvchini ham o'z ishidan ko'ngli qolishidan saqlash uchun 
tarbiya butun hayoti davomida faqat kasbiy vazifaga qaratilmasligi 
kerak. Tarbiyalanuvchiga pedagog bilan munosabatlardan tinchlik, 
dam olish zarur bo'Isa, o'qituvchi shaxsining normal rivojlanishi 
uchun unga ham xuddi shu kerak. Pedagogik mehnat mazmunini 
aniqlashda 
biz 
pedagog 
-
bu 
munosabat 
jarayonida 
shakllanayotgan shaxs va jam iyat ijtimoiylashishi va o'zini 
tarbiyalash jarayoni o'rtasida nizolarga y o ‘l qo ‘ymaslik maqsadini 
qo'yuvchi odamdir. degan fikrdan kelib chiqamiz. Pedagogik 
faoliyat rivojlana borgan sari mana shu maqsadga erishishning 
ko‘plab vositalari ishlab chiqilgan. Asta-sekinlik bilan ular 
jamlanib, yagona kasbiy faoliyat ichida ikkita faoliyat turini 
tashkil qiladi:
I) 
bir tomondan rivojlantiruvchi; 2) muvofiqlashtimvchi, 
tartibga keltiruvchi, bir tizimga soluvchi faoliyat.
Rivojlantiruvchi 
faoliyat 
kasbiy-tarbiyaviy 
faoliyatning 
yuqorida aytilgan maqsadini bajarishga bevosita yo‘naltirilmagan. 
Bu tarbiya muammosini o'rganuvchi k o ‘plab tadqiqotchilar 
tarbiyalash so'zining “asl mazmuni”da o'qitishga kiritmasliklariga 
olib keladi. Biroq, bundan boshqa nuqtai nazar ham mavjud. Bu

---

nuqtai nazar o ‘qitishni 
rivojlantiruvchi faoliyatni tarbiyalash 
faoliyatining bir qismi va hatto rivojlantiruvchi faoliyatning 
atributi sifatida qaraydi. Bola tug ilg an d an boshlab qisman 
potensial, qisman aktuallashtirilgan shaxs hisoblanadi. T u g ilg an
bolaga nisbatan jam iyat m a’lum xususiyatdagi talab ish lab 
chiqadi. Lekin, jam iyat bola bilan o ‘zaro munosabatlarga 
kirishadi, jamiyatda 
ushbu 
individga 
u 
katta 
b o ig an id a 
qo‘yiladigan talablar, ehtiyojlarning murakkab zanjirini shaxs va 
jam iyat munosabatlari “dispetcheri” b o im ish pedagog esdan 
chiqarmasligi kerak. T o kg ‘ri, o ‘zaro munosabatlarga shaxsni 
tayyorlar ekan, pedagog uni rivojlantirmasligi mumkin emas va 
to^playotgan bilimlarini tizimlashtirishga yordam bermasligi ham 
mumkin emas. Faqat rivojlantirish, o'qitish yoki uyg‘unlashtirish, 
insonparvarlikka mos, ijtimoiy qoidalarga y o ‘naltirilgan kasbiy 
tarbiya ortda qolishi va butun kasbiy faoliyat muvafaqqiyat- 
sizlikka uchrashi mumkin.
Tarbiyani o ‘qitishdan alohida qarab, biz bu jarayonni faqat 
mustaqillikdan emas, balki mavjud subyektdan ham mahrum 
etamiz. Qaysi pedagog tarbiyalanuvchini rivojlantirmay, bilim­
larini boyitmay, y a ’ni uni o'qitm ay dars berishi, qoida, m e’yor, 
sifat haqida tasavvur berishi mumkin axir?!
Hozirgi kunda ta iim siz o'zini jam iyatda teng huquqli 
da’vogar deb his etish qiyin. Shu bilan bir vaqtda ilmlilik - bu 
anglab yetiladigan “yashirin (patent)’' bilimlarga asoslangan 
shaxsning holati. Biroq, o kqitishsiz jam iyatda shaxs o^zaro 
munosabatlarini samarali y o ig a qo‘yish mumkin emas, degan 
fikmi to kg ‘ri deb hisoblab, biz uni aniqlab olishimiz kerak; 
“Kasbiy pedagog faoliyatining tabiiy bir qismi, elementi sifatida 
o^qitish qanday b o iish i kerak?” 
T a’lim, bilimlar yetkazish 
jarayoni sifatida o ‘qitish jam iyat bilan aloqalar o ‘rnatish 
jarayoniga, ijtimoiy qoidalarni o ‘zlashtirish va ijtim oiy-m a’naviy 
ishonchlarini shakllantirish jarayoniga nisbatan qarama-qarshi 
b o im aslig i kerak.
O 'qitish - bu tarbiyaning muhim bir qismi. Bundan ikki ming 
yil avvalroq, Platon tarbiyalovchi ta’limi to ‘g ‘risida fikr yuritgan.
22

---

O'qitishning chegaradan chiqib ketgan “tarbiyaviyligi” ko'pincha 
uning 
axborotlar 
yetkazish 
imkoniyatlarining 
pasayishiga, 
ortiqcha nasihatgo‘ylik, 
g ‘oyaviylikka olib keladi. 
T a’lim 
tarbiyadan ajralishdir, lekm tarbiya doirasida rivojlantirish, 
bilimlar, tasavvurlar, ko'nikm alar berish vazifasini bajarishi kerak. 
Mana shu yo‘nalishda muammolar ko'p.