Tarbiyaviy ishlar

1.6. Tarbiya tizimida innovatsiyalar
Maktabda innovatsiyalar masalasini muhokama etganda, 
tarbiya tizimlarida innovatsiyalar tashkil topishi to bg ‘risidagi 
masalalami gapirib o'tm ay boTmaydi. Lekin buning uchun avval, 
tarbiyaviy tizimning ichki tushunchasini kiritamiz. Shundan keyin 
tarbiyaviy tizimni falsafiy va texnologik jihatlarda ko'rib 
chiqishda innovatsiyalar yuzaga kelishini o'rganamiz.
Shunday qilib, pedagogikada “tarbiya” kategoriyasining bir 
vaqtda bir necha tushunchalari mavjud tarbiyani o ‘rganayotgan 
avlodga tarbiyani eng muhim ijtimoiy tajribalarni yetkazish 
b o ‘yicha maxsus tashkil etilgan jarayon sifatida tushunish, eng 
keng tarqalgan tushunchalardan hisoblanadi. Shundan kelib 
chiqib, har qanday tarbiya jarayonining asosi, haqiqatda, o ‘qitish 
hisoblanadi, degan xulosaga kelish to ‘g ‘ri boTadi. Ushbu holatda 
tarbiya jarayoni didaktik vositalar bilan ko‘rina boshlaydi. Tarbiya 
tizimi tushunchasining o ‘zi esa - o ‘zining avtonomliligi va ko‘rib 
chiqish 
0
‘zliga xosligini yo"qotadi va didaktika ichiga “tortib 
kiritilgan” b o ‘lib qoladi.
Tarbiya jarayoni o'zining o ‘ziga xosligini “saqlab qolish” 
uchun “Tarbiya, tarbiya... tarbiya!” monografiya hammualliflari 
V.A.tCarakovskiy, Novikova, Selivanova kabi mashhur estoniyalik 
pedagog va psixolog O. Yo.Laymcte taklif etgan uning boshqa 
tushunchasidan 
foydalanadilar. 
Agarda 
tarbiya 
jarayonini 
“Laymete b o lyicha” qaraydigan boTsak, unda tarbiya tizimi 
didaktikadan iborat boTmaydi, balki bir tomondan psixologo- 
pedagogik, boshqa tomondan esa - ijtimoiy-pedagogik tizimdan 
iborat boTadi.

---

Bu o‘z navbatida tarbiya tizimi o'quvchilarga faqat didaktik 
sifatida emas (o'qituvchilar, darslar, darsliklar, uy vazifalari orqali), 
balki ijtimoiy omil sifatida ham, bolalaming atrof-muhitga jalb 
etilganligi orqali bam ta’sir ko'rsatadi; ota-onalar, o'qituvchilar va 
bolalar o'rtasida yuzaga keladigan munosabatlar orqali, har bir ta’lim 
muassasalarida tashkil topadigan ma'lum psixologik muhit orqali 
ta’sir ko'rsatadi.
“Didaktik tizim” tushunchasi pedagogikada ancha qadimdan 
shakllangan. Maktabning didaktik tizimi ta ’lim tnaqsadlari, o'qish 
mazmuni, uni tashkil etishning metod va shakllari orqali 
ifodalanadi. Albatta, tarbiyaviy maqsadlar o'rganilayotgan mate­
rial mazmuni, uni yetkazish shakli va metodlari kabilami belgilash 
orqali 
o'qitish jarayonida 
ham 
amalga 
oshiriladi. 
Lekin 
tarbiyaning ikkinchi tushunchasi m antig'ida didaktik tizimning 
o'zi tarbiyaviy tizimning didaktik tizimida ishtirok etadi, y a ’ni 
uning tizimi hisoblanadi.
T a’lim muassasining tarbiyaviy vazifasi birinchi navbatda, 
o'quvchilarda, o ‘zini shu dunyoda anglab yetish, boshqalar 
orasida o ‘z o'rnini topish bilan dunyoga, madaniyatga, atrof- 
muhitga qadriyatlarni shakllantirishdan iborat. Lekin mana shu 
vazifani faqat o'qitish jarayonida amalga oshirib b o ‘lmaydi: u 
individual manfaatlarini qondirish bilan bog'liq dam olish 
doirasidagi o'yin, mehnat, ijodiy faoliyat bilan ham bog'liq. 
Shunday qilib, xususan tarbiya tizimi innovatsiyalarini o'rganish 
imkoniyati 
paydo 
bo'ladi. 
Uni 
yaratish 
va 
rivojlantirish 
jarayonida, har gal qator aniq masalalarni hal etish kerak bo'ladi: 
yuqorida nomlari keltirilgan mualliflar ulaming beshtasini alohida 
u rg ‘u bilan ko'rsatadilar:
1.Bolalarda dunyoning yaxlit va ilmiy asoslangan ko'rinishini 
shakllantirish.
2.Fuqarolik o ‘zini anglashni, vatani taqdiri uchun javob- 
garlikni shakllantirish.
3.Bolalarni umuminsoniy qadriyatlarga jalb etish, ular orasida 
mana shu qadriyatlarga mos bo'lgan xulqni shakllantirish.
4 . 0 ‘sib kelayotgan kelajak avlodda, shaxs xususiyatlari 
sifatida prespektivlikni, '‘ijodkorlik”ni shakllantirish.
24

---

5.CTz-obzini anglashni shakllantirish, o ‘zini amalga oshirishda 
bolaga yordam koi'satish.
Albatta, bu masalalar ro ‘yxatini davom ettirish mumkin. Lekin 
har qanday holatda ham, mana shu vazifalarning o ‘zi yuqorida 
sanab o iilg an tarbiyalash vazifalarining “alohidaligini” ko‘r- 
satadi.
Yuqorida bayon etilgan didaktik qarashlarning turli jihatlarida 
innovatsiyalar yuzaga kelishi va shakllanishi imkoniyatlarini 
chuqur muhokama qilish kabi, ushbu masalada, tarbiya tizimini 
falsafiy va texnologik jihatlarda ko‘rib chiqishda tarbiyaviy 
innovatsiyalarni q o ila b o ‘rganamiz.
Tarbiya tizimini k oi'ib chiqishning falsafiy jihati - tarbiyaning 
mazmun-maqsadlarini 
asoslashni, 
uni 
konkretlashtirish 
va 
tarbiyaning kcrakli mazmuni bilan aloqasini asoslab berishni 
k o ‘zda tutadi. Biz avval aytganimizdek, bugungi kun qarashlari 
ostida, tarbiya tizimida ikki turlicha b o ig an konseptual (ko‘p 
jihatdan qarama-qarshi) yondashishlar mavjud.
Birinchi yondashish tarbiya - bu bola shaxsiga o'ziga xos 
mazmunga ega b o ig a n (falsafiy-pedagogik, g'oyaviy, psixologik- 
pedagogik, m a’naviy va boshqa), ijtimoiy belgilangan va 
maqsadga muvofiq ta ’sir ko‘rsatishga asoslanadi. Bunday tarbiya 
m a’lum shakllarda (frontal, guruhli, individual) va m a’lum 
metodlar bilan amalga oshiriladi.
“Tarbiya ta’sir koi'satish sifatida” mana shu paradigmasida 
pedagog barcha choralar bilan 
samarali 
tarbiyaviy 
ta’sir 
koi'satishga erishishi kerak. U (pedagog) o ‘zi beixtiyor, bolalar va 
ota-onalarning teng qimmatli ishtirokisiz, 
mana 
shu tizimda 
asosiy subyekt b o iib qoladi, chunki bolalar “olib boruvchilar” 
rolida ishtirok etadilar. Va, albatta, tarbiyada teng huqnqli sherik 
hisoblantnaydilar. Bu yerda bola “tarbiya predmeti” sifatida 
ishtirok 
etadi 
va 
bolaning 
faolligi 
sifatida 
subyektivlik 
to ‘g"risidagi murojaat har gal “kerakligini faol o^zlashtirish” yoki 
adaptiv faollik deb ataluvchi xususiyatga ega b o iad i.
Bu yondashish biz ilgari keltirib chiqargan ijtimoiylashtirish 
kategoriyasi bilan to ‘gi*idan-to‘g ‘ri b o g iiq , bunda biz tarixiy
25

---

ishlab chiqilgan ijtimoiy qoidalarni, qadriyatlar, munosabatlar, 
m a’naviy va moddiy madaniyat bilan munosabat usullarning inson 
tomonidan o ‘zlashtirilishi jarayonini tushunamiz. Umumiy qabul 
qilingan tip asosida aytadigan b o ‘lsak - bolani tarbiyalash (mana 
shu tushuntirilishda) - uni kattalar dunyosiga olib kirish. uni 
umumiy qonunlar bo ‘yicha “birga kabi” yashashga o ‘rgatish 
demakdir.
Shunday qilib, ijtimoiylashtirish insonning “adaptik faollik” 
qobiliyatiga ega bo ‘lishini ko ‘zda tutadi va maqsadga muvofiq 
jarayonlar (o‘qitish va tarbiyalash) maktabgacha, maktab, maxsus 
kasb-hunar 
muassasalarida 
hamda 
tasodifiy 
omillar 
(oila, 
ommaviy axborot vositalari, san'at bilan muloqat qilish) ta ’siri 
ostida amalga oshiriladi.
Bu ta ’sir kowrsatish tarbiya tizimi (yoki ijtimoiylashtirish) 
insonparvarlikka zid kabi baholanishi mumkin emas, chunki u 
albatta, avtoretit vositalar bilan amalga oshirilishi shart emas. 
Unda o ‘qituvchi va bolalar o brtasida insonparvarlik munosabatlari 
mavjud bo‘lishi, gumanitar qadriyatlar targ‘ib qilinishi, guruhli va 
individual ijodkorlik elementlari tatbiq qilinishi mumkin.
Bundan tashqari, ta ’sir ko ‘rsatishning tarbiya tizimi o ‘zi 
tarbiya jarayoniga demokratik qadriyatlar va qoidalar kiritishi 
kerak (atrof-hayotdagi o ‘zgarishlar ortidan): hayotni tashkil etish 
demokratik usullarini 
o‘zlashtirish 
(bolalar hamjamiyatidan 
boshlab), 
boshqalarga 
nisbatan 
huquq 
va 
majburiyatlarini 
o ‘zlashtirishga amal qilish.
Lekin, tarbiya bilan bog‘liq bu yondashish, muhit bilan 
bog‘liq b o ‘lib chiqmoqda, Chunki bolaning hulqi va hayoti bu 
holatda to ‘laligicha tashqi kuchlar bilan belgilanadi. Va unda 
yuung tanlovni amalga oshirish imkoniyati qolmaydi. Yetkazish 
kerak bo ‘lgan qandaydir tarbiyaviy mazmun, mana shu tarbiyaviy 
standartdan kelib chiquvchi ijtimoiy-pedagogik-nazariy, bulaming 
barchasi bolaning ichki “xohlayman” istagiga emas, balki tashqi 
“kerak” talabiga yo‘naltirilgan metodlarni talab etadi. Shuning 
uchun ushbu tarbiyaviy tizim qandaydir jazo va majburlashlarsiz 
mavjud b o ‘lishi mumkin emas.
26

---

Tarbiyadan boshqa yondashish insonparvarlik tarbiyaviy 
tizimini yaratish biIan bog'liq. Bu yondashish birinchi navbatda, 
biz ilgarigi bo‘limda batafsil к о ‘rib chiqqan individuallashtirish 
jarayoni bilan mos keladi (lekin uni bola ijtimoiylashtirish 
masalalarini iloji boricha yaxshi o'zlashtirib olishi maqsadi bilan 
bog'liq yondashish bilan adashtirish kerak emas). Yana bir bor 
eslatib o'tam iz, individuallashtirish - bizning tushunishimizcha -
bu bolada mavjud yoki o'zinm g individual tajribasida egallagan 
yagona, alohida va o'ziga xosligini 
ta ’minlab turish va 
rivojlantirish b o ‘yicha kattalaming hamda bolaning o'zining 
faoliyatlaridir.
Individuallashtirish, birinchidan, birlamchi asosiy ehtiyojlarini 
individual y o ‘naltirilgan yordam ko'rsatishni ko‘zda tutadi. Busiz 
tabiiy “o'zligini” his etish mumkin emas. Ikkinchidan, aynan 
mana shu individ uchun xos bo'lgan tarbia bergan (meros bo ‘lib 
o'tgan) 
jismoniy, 
intellektual, 
emotsional 
qobiliyatlar 
imkoniyatlarni maksimal, erkin amalga oshirish uchun sharoitlar 
yaratishni ko'zda tutadi. Va nihoyat, individuallashtirishning 
uchinchi belgisi, asosiy xislati - avtonom m a’naviy o ‘zini 
qurishda, 
o'zini 
ijodiy 
gavdalantirishda, 
'inoslashuvchan 
bo'lm agan faollik”, hayotiy o 'z yo'lini tanlashdagi qobiliyatini 
rivojlantirishda insonga yordam ko'rsatishdir.
Shaxsni individuallashtirish uning “o'zlig in i'’ rivojlantirish, 
shunday qilib, keng m a’noda insonparvarlik tarbiyaviy tizimini 
tashkil 
etadi.Tarbiyada 
bunday 
yondashishning 
maqsadi, 
bolalarga, ularning "subyektiv mavjudliklarini” tashkil etishda 
yordam k o ‘rsatish hisoblanadi. Buning uchun ushbu tarbiyaviy 
tizimda, insonga o'zini anglash va o'zini amalga oshirishda 
yordam beruvchi maxsus vositalar ishlab chiqiladi. Endi faqat 
pedagog emas, balki bolalarning o ‘zlari ham insonparvarlik 
tarbiyaviy tizimining subyekti hisoblanadi (bola asosan. tarbiya 
obyekti hisoblangan la ’sir ko'rsatish tarbiyaviy tizimidan uning 
asosiy farqi ham mana shundan iborat). Ushbu paradigmada 
pedagoglar ham, bolalar ham maktab oldida turgan maqsadlarini 
birgalikda aniqlashtiradilar, ularni amaliy vazifalar darajasiga
27

---

ko'taradilar va hamkorlikdagi faoliyatda amalga oshiradilar. 
Maktab insonparvarlik tarbiyaviy tizimi samaraliligining muhim 
sharti bolalar va kattalarni umumiy jam oaga birlashtirish 
hisoblanadi (lekin o ‘z vazifalari b o ‘yicha turlicha bo ‘lsa ham: 
bolalar, pedagoglar, ota-onalar). Bolalar va kattalaming o ‘zaro 
munosabatlari m a’lum munosabatlami yuzaga keltiradi, ular 
birinchi navbatda tizimning tarbiyaviy imkoniyatlarini belgilaydi.
Munosabatlar pedagoglar alohida g kam ho‘rligi b o ‘lib qoladi. 
Har 
qanday 
insonparvarlik 
tarbiyaviy 
tizimi 
aniq 
tizim 
hisoblanadi. Uning tashkil topishi, faoliyati va rivojlanishida 
muhit, faqat tashqi ta ’sir ko ‘rsatuvchi omil sifatida emas, balki 
ushbu tizimning o^zining tarkibiy qismida katta rol o ‘ynaydi.
Tarbiyaviy tizimlar ikki turini taqqoslash, tahlil qilish 
yakunida ta ’sir ko‘rsatish ta ’lim tizimi va insonparvarlik tarbiya 
tizimi o ‘zinig predmeti mazmunida ham farq qilishini alohida 
aytib o ‘tamiz.
Birinchisi, birinchi navbatda, dunyoning ijtimoiy k o ‘rinishini 
o ‘rganadi. Ikkinchi tizim o ‘zini-o'zi o ‘rganish usulini o ‘rganadi. 
M a’lum 
ijtimoiy 
qoidalami, 
qadriyatlami, 
munosabatlami 
yetkazib ta ’sir ko'rsatish tarbiya tizimi, bolalarda o ‘zini anglashga 
qobiliyatni rivojlantirish masalasini o ‘z oldiga q o ‘ymaydi - bu 
uning predmeti hisoblanmaydi.
Insonparvarlik tarbiyaviy tizimi - bu boshqa gap. Inson tanlab 
olish subyekti sifatida ishtirok etar ekan, u bu tanlovni o ‘ziga 
nisbatan amalga oshirishi k o ‘zda tutiladi, demak o ‘zini anglash 
jarayonisiz bu tizimni amalga oshirish mumkin emas. Shuning 
uchun turli insonparvarlik tarbiyaviy tizimlar, hozirgi kunda, 
aynan 
mana 
shu 
yo^nalishda 
rivojlanmoqda. 
Innovatsiya 
(anglagan holda, umuman yangilikni kiritish sifatida) ishchi 
(amaliy) tushunchasini eslab, aniq misolda tarbiya tizimini falsafiy 
jihatdan qarashda, innovatsiya qanday shakllanishini k o ‘rsatamiz.
Taqdim etilgan yondashishlarning har birida, innovatsiya 
yondashishlardan birini aniqlashtirish hisoblansa ham, har gal 
qandaydir yangi g ‘oya bilan bog‘liq bo ‘ladi. Masalan, tarbiya 
insonparvarlik paradigmasini muhokama qilib O.S. Gazman,
28

---

birinchi navbatda, tarbiya maqsadini o ‘zini rivojlantinsh va 
pedagogik yordam ko'rsatish g ‘oyasi bilan bog"laydi. K o‘pchilik 
hozirgi zamon mualliflari insonparvarlik paradigmasini o ‘rganish- 
larida, shaxs rivojlanishiga amal qilib o'zini rivojlantirishga ( yoki 
o ‘zining “o ‘zligini” rivojlantirishga) turli tomonlardan yondasha- 
dilar. B a'zi mualliflar ushbu so‘zning keng m a’nosidan kelib 
chiqadilar: o‘zini umumiylikka yetkazish, barcha odamlar uchun 
xosliklar, hammaga mos kelish, ya'ni u yoki bu sotsial ideologik 
talablaming kontekstidan chetga chiqadilar, umuminsoniylikning 
o"zini rivojlantirishdagi ahamiyatini ta'kidlaydilar.
M ualliflar ikkinchi guruhi esa o 'z diqqatini boshqacha 
qaratadilar: 
inson o‘zining 
individual li ligini. 
alohidaliligini, 
o ‘zining “o ‘zligini” rivojlantiradi (bu ko ‘pincha umuminsoniylikni 
namoyon etish individual ifodalangan usullarini o bz ichiga oladi).
O.S. Gazman “Erkinlik pedagogikasi: XXI asr insonparvarlik 
taraqqiyotidagi 
yoT" 
nomli 
asarida 
“o"zini 
rivoj lantirish” 
terminida, yuqorida aytilgan ikki mazmunni birlashtirish va o"zini 
rivojlantirishni faqat yagona subyektda taqdim etilishi mumkin 
boTgan yangi sifatni tashkil etish uchun insonning o ‘zida san’atni 
(madaniyatlilikni) to"plash, birlashtirish jarayoni sifatida tasavvur 
etishni taklif etadi. Faqat ijtimoiy va biologik emas, balki erkin 
(ekzestensial) 
mavjudot 
sifatida 
о "sib 
borayotgan 
inson 
to ‘g ‘risidagi tasavvur madaniyligi va tabiiyligi tamoyillarini 
erkinligi tamoyili bilan to'ldirilishini talab etadi.
Shunday qilib, pedagogik yordam ishi, erkinlik, ijodkorlik, 
kattalar va bola o"rtasida haqiqiy demokratiya va insonparvarlikda 
yuzaga keladigan tarbiya, boshqa madaniyatga kiradi. Tarbiya 
maqsadini pedagogik yordam sifatida, mana shu umuman 
yangicha tushunish, mazmuni bo‘yicha tarbiya tizimini filsafiy 
jihatdan qaralganda, innovatsiya hisoblanadi. U mana shu 
maqsadga mos yangi tarbiya texnologiyasini ish!ab chiqishga olib 
keladi.
Tarbiya texnologiyasi deganda biz, tarbiyaning m a’lum 
maqsadlariga erishishga qaratilgan maxsus pedagogik uslublar 
tizimini tushunamiz. Har qanday tarbiya metodikasi tarbiya
29

---

texnologiyalaridan tashkil topadi. Masalan, jamoani rejalashtirish, 
o ‘smirlar bilan aloqa o ‘rnatish, pedagogik diagnostika tex- 
nologiyasi va boshqalar.
Agar texnologiya - bu tarbiya metodikasining yakunlangan 
qismi bo ‘lsa (uning birligi), uslub esa 
o 'z
navbatida bu umumiy 
yoki shaxsiy pedagogik madaniyatda qayd etilgan tarbiya 
texnologiyasiga nisbatan yakunlangan elementdir. Agarda uslub 
biror-bir tarbiya masalasi bilan barqaror bog'liq b o ‘lsa, u oddiy 
tarbiyaviy texnologiya bo‘iib qoladi.
Masalan, sinfni mikroguruhlarga bo ‘lish (qiziqishi b o ‘yicha, 
qur’a tashlash b o ‘yicha, yetakehilari b o ‘yicha), hamkorlikdagi 
faoliyatda o ‘yin rollarini yaratish usullari, guruhning muhokamada 
so‘zga chiqish tartibi va boshqalar - bularning barchasi 
tarbiyaning aniq uslublariga misollar. Lekin ulardan hech biri, 
qandaydir aniq tarbiyaviy masala bilan to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri bog‘liq 
emas, 
shuning 
uchun 
mana 
shu 
uslublarni 
turli 
xil 
texnologiyalarga kiritish mumkin.
Mikroguruhlarga ajratish uslubini jam oa b o ‘lib maqsadni 
belgilashda ham, hamkorlikda rejalashtirish va umumiy ishlarni 
bajarish texnologiyasida ham qoMlash mumkin, shuningdek 
guruhli tahlilni tashkil qilish usuli sifatida ham, muloqot 
reytingida mashqlar o ‘tkazish uslubi sifatida ham qo'llash 
mumkin. Shunga mos ravishda ishlab chiqilayotgan pedagogik 
yordam texnologiyalari ham ilgari m a’lum b o ‘lgan uslublar 
yo ‘nalishidan iborat bo‘lishi mumkin, lekin ularning m a’lum 
tartibda tuzilgan ketma-ketliklari yangi tarbiya vazifalariga javob 
bera boshlashi mumkin. Pedagogik yordam texnologiyasi - bu 
o ‘sib borayotgan odamning boshqalardan o'zining farqini anglab 
yetishiga yordam beruvchi o ‘zining bo ‘shligi va o ‘z kuchi -
jismoniy, intellektual, m a’naviy, ijodiy vositalardan foydalanishi 
tizimidir.
Bu ta ’lim olishda mustaqil va muvafaqqiyatli ilgari borishi, 
shaxsiy hayot yo‘li va hayot mazmunini tanlashi uchun zarurdir.
Ushbu texnologiyani amalga oshirish o ‘quvchining savolidan 
boshlanadi: “Men kim b o ‘laman!”, ‘‘Qanday bo ‘lishim kerak?” .
30

---

Pedagog bilan birgalikda mana shu savollarni muhokama qilish 
yana boshqa bir mustaqil savolni ham keltirib chiqaradi: “Qanday 
yashash kerak?” Maxsus tashkil etilgan maslahatlar orqali aynan 
mana shu o ‘quvchiga xos bo'lgan individual hayot tarzi asta-sekin 
tuziladi, intelektual, emotsional, jism oniy yuklamalar qulay rejimi 
tanlanadi.
0 ‘quvchi pedagog yordamida muvafaqqiyat va baxtsizliklarga 
bardosh berishning o ‘zi uchun mos usullarini topadi, mehnat 
faoliyatining mos turini aniqlaydi, bo'sh vaqtini, uzluksiz ish 
shakllari, odamlar bilan munosabatlar xususiyatlarini belgilaydi.
“Pedagogik yordam” tushunchasining semantik m a’nosi 
birinchi navbatda faqatgina biror narsaga kamroq ega b o ig an
odamgagina yordam ko'rsatish va qoMlab-quvvatlash mum- 
kinligidan iborat. Shuning uchun bolaning o'zida biror narsani 
bilish istagi paydo b o ls a va bu yoMda uning oldida qiyinchiliklar 
paydo bo ‘lsa - pedagogik yordam harakatga keladi.
Shunday qilib pedagogik yordam texnologiyasi, birinchi 
navbatda, vaziyatga javob qaytarishdan iborat bo ‘ladi. O 'z 
navbatida bu texnologiya turli uslublardan iborat. Ulardan biri -
baholash algoritmik uslub hisoblanadi.
Bola faoliyatini tuzatish va baholash munosabati: “yaxshi, 
yom on”, “to ‘g"ri-notobg ‘ri”, “mumkin-mumkin emas” kabilar 
m a’lum yosh bosqichida belgilar xulqi doirasini belgilaydi. Bu 
uslub o ‘qituvchi obro'si hali juda kuchli bo ‘lmagan kichik maktab 
yoshidagi o'quvchilar uchun ancha samarali bo‘ladi.
Pedagogik yordam texnologiyasini amalga oshirish uchun 
yangi bir uslub - ijtimoiy ko‘nikmalar kursini kiritish maqsadga 
muvofiq. Ushbu kurs etik madaniyat, ijtimoiy munosabatlar, 
shaharlararo munosabatlar, qaror qabul qilish, o ‘zini anglash kabi 
fanlardan iborat boMishi mumkin. Ushbu ikki fan - akademik 
emas balki labaratoriya - amaliy m ashg‘ulotlar yoki o ‘zini 
namoyon etish va o ‘zaro aloqalar hamda hamkorlik tajribasi 
uchun jamoani ijodkorlik bo'yicha m ashg'ulotlar ko'nnishida 
quri I ishi juda muhim.
Pedagogik yordamni amalga oshirishdan keyingi uslub -
31

---

bolalar jamoasini yaratish va o ‘zini boshqanshda pedagogning 
yordami hisoblanadi.
Shu verda biz m a’lum b o ‘lgan eski oppozitsiyaga qaytamiz: 
jamoa va shaxs. Lekin ushbu holatda biz bolalar jam oasini tashkil 
etishni o 'z maqsadimiz sifatida emas, balki har bir o^quvchining 
ijtimoiy, ijodiy o ‘zini amalga oshirishi sharti sifatida qaraymiz.
0 ‘zini boshqarish buyruq b o ‘yicha yuzaga kelmaydi, balki 
bolalar va o'sm irlar qiziqishlari hamda maktab fuqarosi huquqlari 
ham o z manfaatlarini o ‘zaro himoya qilishlari ehtiyojlaridan kelib 
chiqadi. Ushbu o ‘zini boshqarish (aynan mana shu yerda 
pedagogning yordami kerak) maktab doirasida bolalar qiziqish- 
larini buiashtiruvchi b o ‘lganida va maktabning o bzi fuqarolik 
jam iyati sifatida qurilganda paydo b o ‘ladi.
Agarda diskoteka o‘tkazish, sayohatga borish yoki qandaydir 
tanlovlar o ‘tkazish uchun o ‘smirlar birlashishni xohlasalar, mana 
shu vaziyatda o ‘zini boshqarish lokal tajribasi paydo b o ‘ladi. 
Kattalar esa bu vaziyatda yordamchi bo‘lib qolishlari mumkin. 
0 ‘zini boshqarishda qoidalar ishlab chiqansh majburiy element 
hisoblanadi. Bolalarning o ‘zlari yaratadigan qoidalar, qonunlar, 
huquq qoidalarining muhim ahamiyatga egaligi pedagogikada 
ancha avval payqalgan.
Bolalarning o ‘zlari yaratgan qoidalar ularni birlashtiradi. 
Maktab hayoti muammolarini yanada demokratik hal etishga 
imkon beradi. Lekin asosiysi, bunday qoidalar erkinlik va 
m as’uliyatlilik 
doirasini 
belgilab 
beradi. 
Ushbu 
holatni 
intizomlilikni rivojlantirishning kuchli vositasi sifatida tushunib, 
k o ‘pchilik 
maktablar 
o ‘zlarining 
qonunlarini, 
o ‘rtoqlik 
nizomlarini, vijdon kodekslarini yaratmoqdalar. Lekin ushbu 
uslubda ham m a’lum xavfli tomonlari mavjud. Pedagog, b a ’zi 
bolalar boshqalar ustidan nazoratchi b o ‘lib qolmasliklarini kuzatib 
borishi zarur. Bunday holatda bolalar jam oasida ado vat ham 
yuzaga kelishi va bolalar qonunni bajaruvchilar va ularga qarshi 
kuzatuvchilarga ajralib 
qolishlari mumkin. 
Shunday qilib, 
yuqorida tasvirlangan uslublar to ‘plami (ulaming ro ‘yxati albatta, 
davom ettirilishi mumkin) yangi maqsad - pedagog yordam uchun
32

---

texnologiyani 
belgilab 
beradi. 
Va 
mana 
shu 
mazmunda 
innovatsion texnologiyadan iborat bo'ladi.
Umuman olganda, har qanday tarbiya tizimining yangilanishi 
mnovatsiyalar hisobiga amalga oshiriladi. Bu esa ikki -
revolyutsion va evolyutsion v o i bilan sodir bo'lishi mumkin.
Inqilobiy yo'l odatda.maktab hayotida, jam iyat hayotidagi 
favqulodda vaziyatlar bilan kelib chiqadi. Ikkinchi yo‘l - tarbiya 
tizimini samarali pedagogik boshqarish bilan mumkin bo'ladi, 
chunki yangilanish mexanizmlari tizimning o ‘zida mavjuddir.
Tizimning holati va faoliyati to 'g ‘risida yaxshi yetkazilib 
turiladigan obyektiv axborotlar, pedagoglar va o ‘quvchilar 
jamoasining doimiy, ijodiy izlanishiga yo‘nalgan ishlari ta’lim 
tizimi yangilanishini rejali va boshqariladigan qiladi. Innovatsion 
maktab tashkil topishining didaktik jihatini tahlil qilish quyidagi 
xulosalarga kelishga imkon beradi:
Innovatsion maktab tashkil topishi jarayonini didaktik ko'rib 
chiqish uchta turlicha jihatlar orqali amalga oshiriladi:
a) falsafiy-metodologilc (o'qitish maqsadlari);
b)nazariy (o'qitish mazmuni, o'qitish jarayoni tuzilishi va 
qonuniyatlari);
c) texnologiya (o'qitish jarayoni qoidalar tamoyili).
Didaktik qarashning falsafiv-metodologik jihati quyidagidan 
iborat. U yoki bu ijtimoiy buyurtmaning mazmunidan qat’iy 
nazar, maqsadlarni aniqlashtirish jarayoni har doim m a’lum 
pedagogik strategiyani tanlash bilan berilishi kerak. Ijtimoiy 
buyurtmadan 
o'qitish 
jarayonini 
tashkil 
etishning 
aniq 
maqsadlariga o'tish jarayonida haqiqatda ishtirok etuvchilar 
barchalari: 
olim-didaktiklar, 
maktab 
m a’muriyati, 
birinchi 
navbatda 
esa 
yangi 
ta'lim
modellarini 
ishlab 
chiquvchi 
innovatsion maktablar o'qituvchilari shunday tanlovni amalga 
oshirishga majburlar.
Turli pedagogik strategiyalardan tanlab olishning to'rtta 
yo'nalishi mavjud:
1. Bugungi ta'lim sohasining yaxlit eng yuksak vazifalari:
2. O 'qitish va rivojlantirish jarayonlan nisbati:

---

3. T a’lim mazmuni konsepsiyasi m a ’lum turiga y o ‘nalganligi;
4. Inson madaniyati tuzilishi to 'g 'risid a tasavvur.
Ushbu m a ’lum pedagogik strategiyani tanlash ilmiy obyektiv 
vazifalar bilan um uman hal etilishi mumkin emas.U har bir aniq 
innovatsion guruhning um um iy dunyoqarashi bilan, m etodologik, 
falsafiy, antropologik qarashlari bilan bogMiq.
D idaktik qarash falsafly-m etodologik jihatida maktabning 
innovatsionligi g ‘oyaning o 'zi um um an yangiligidan tashqari, 
maktabda maqsadni shakllantirish jarayoni mavjudligi qayd 
etilganligidan ham iborat bo'lishi mumkin. M aqsadni shakl­
lantirish innovatsion m aktabning m avjudligiga sabab b o ‘ladi, va 
o ‘z navbatida o ‘qitishning o bzi u sababli b o ‘ladi.
Innovatsion m aktabning tashkil topishi didaktik qarash 
(o"qitish mazm uni, o ‘qitish jarayoni tuzilishi va qonuniyatlari) 
nazorat jihatlari 
quyidagilardan 
iborat. 
Zam onaviy 
ta ’lim 
vaziyatlari sharoitlarida, deyarli har bir m aktabda variantiv 
qismini aniqlash hisobiga boshlash, keyin esa, invariant asosini 
aniqlashtirib shaxsiy pedagogik strategiyasini ishlab ehiqish 
imkoniyatiga ega. Y a'n i zam onaviy asosiy o ‘quv rejasi faqatgina 
turli innovatsiyalar yuzaga kelishiga yordam beruvchi omil 
sifatida emas, balki haqiqiy rag'batlantirish sifatida ham amal qila 
boshlaydi.
0 ‘qitish 
nazariyasi 
(o ‘qitish 
jarayoni 
tuzilishi 
va 
qonuniyatlari), o ‘qitish m azm unidan farqli ravishda innovatsiyalar 
yuzaga kelishi uchun im koniyat hisoblanm aydi. Lekin innovatsion 
maktab tashkil topishini didaktik qarashda texnologik jihatida 
yuzaga keladigan innovatsiyalar uchun cheklovchi rolida ishtirok 
etishi mumkin.
Innovatsion m aktab tashkil topishini didaktik qarashdagi 
texnologik jihati quyidagilardan iborat.
O 'qitish mazmuni va texnologiyasida o ‘zaro b o g iiq lik
mavjud. O 'qitish mazm unidagi o ‘zgarish (misol uchun о "quvchi 
fikrlarini tashkil etuvchi sxem alar kiritish) darhol mana shu 
mazmunni yetkazib berishga qodir yangi pedagogik texnologiyani 
ishlab chiqishni talab qiladi. Va aksincha, m a’lum texnologiyalar
34

---

o ‘qitish mazmuni hajmining o ‘ziga xos chegaralovchilarini ilgari 
suradi, masalan, davomiyligi va qamrab olish kengligi. Aniq 
pedagogik texnologiyalar koTinishida berilgan har qanday 
innovatsiyalar didaktik qarash texnologik jihatida, bir tomondan 
o lqitish nazariyasi va mavjud maqsadlar bilan cheklangan, 
ikkinchi tomondan esa ushbu innovatsion texnologiya “mos” 
keladigan yondashish xususiyati (texnoizlanish) bilan cheklangan. 
Innovatsion maktab tashkil topishini didaktik qarash turli 
jihatlariga o ‘xshash tarbiyaviy tizim tashkil topishini falsafiy va 
texnologik jihatlarida qaraladigan innovatsiyalami o ‘rganish ham 
mavjud.
Ommaviy sinfdan tashqari ish formalari pedagogik kollektiv 
orqali har bir bolaga ta ’sir ko‘rsatishga imkon beradi. Ular 
bolalarda boshqalarni tushunish, kollektivda bir-biriga ta ’sir 
koTsatish, tengloshlari va kattalar bilan hamkorlik qilish 
malakalarining rivojlanishiga yordam beradi.
Sinfdan tashqari ishning ana shu ommaviy shakllarini ikkita 
katta guruhga ajratish mumkin. Bu guruhlar bolalar faoliyatining 
xarakteri bilan farq qiladi.