Tarbiyaviy ishlar

1.4. Tarbiya tiziinini ijtimoiylashtirish
Tarbiya 
tizimining 
rivojlanishi 
uchta 
jarayonning 
rivojlanishida aks ettiriladi - ijtimoiylashtirish, o ‘zini tarbiyalash 
va kasbiy ta ’sir ko‘rsatish. Bu jarayonlar uchta asosiy subyektlar 
shaxsi bilan shakllanuvchi - jamiyat, individning o ‘zi va 
pedagogning bir obyekt bilan o'zaro munosabatlari davomida 
amalga oshiriladi.
Jamiyat to ‘g ‘risida to'xtalib o ‘tamiz. “Ijtimoiylashtirish” 
tushunchasi 
tarbiya 
nazariyasida juda keng 
foydalaniladi. 
Tadqiqotchilar 
uni 
qadriyatli 
ko‘rsatmalari 
va 
tarbiyalash 
tamoyillariga qarab tushuntiradilar. Hatto bu borada m a’lum 
a n ’analar yuzaga kelgan, katta ilmiy material ham to'plangan. 
Sotsialogik va psixoiogik adabiyotlarda ijtimoiylashtirish juda faol 
tahlil qilinadi. Shu bilan birga ijtimoiy hayotda jam iyat va shaxs
13

---

rolini talqin qilish albatta. qarama-qarshi b o ig a n ijtimoiylashtirish 
konsepsiyasining 
shakllanishiga 
olib 
keladi. 
Qattiq 
ijtimoiylashtirish deb ataluvchi konsepsiya tarafdorlari, funksional 
maktab vakillari bu jarayonni shaxsni ijtimoiy tizimga t o ia jalb 
etish sifatida belgilaydi.
Sotsiologiya ijtimoiylashtirishni tahlil qilishda, “moslashish”, 
“qulaylik”, “tenglik” kabi muvozanat tushunchalariga tayanadi.
Ularning tadqiqotlaridagi asosiy vazifa - individlami ijtimoiy 
muhitga moslashtirish hisoblanadi.
Bu konsepsiyaga “yangi insonparvarlashtirish” tarafdorlari 
qarshil chiqadi. Ular ijtimoiylashtirishda o 'z qobiliyatlari va 
layoqatlarini yaratuvchi shaxsni hamda shaxsning o'zini amalga 
oshirishi va o'zini namoyon etishiga to'sqinlik qilayotgan 
elementlami tanqidiy yengishni ko'radilar.
Biroq, birinchi holatda, m a’lum tarzda ishlab chiqilgan 
muhitga ta ’sir ko'rsatish to 'g 'risid a gap yuritilayotgan bo'lsa, 
ikkinchi holatda, “ijtimoiylashtirish va shaxs” tushunchalarini 
to'la adashtirish sodir bo'lm oqda. T a’lim tizimidagi ijtimoiy­
lashtirish deyarli chiqarib tashlashga, uning o'zini tarbiyalash 
bilan almashtirishga, tarbiyachi kasbiyligiga esa shakllanayotgan 
shaxsning mustaqilligini ta ’minlash vazifasini yuklatishga harakat 
qilinmoqda. Birinchi nuqtai nazar ijtimoiy hayot taraqqiy etgan 
asoslarini 
qayta 
ishlab 
chiqish 
muammosiga 
e ’tibomi 
kuchaytiradi, ikkinchisi esa madaniy ijodkorlik shaxsi ijodiy 
qobiliyatlariga erkinlik berishga qaratilgan.
M a’lumki, bu ikki qarama-qarshi nuqtai nazarlardan birortasi 
ham amaliy hollarda tarbiya amaliyotini takomillashtirishga olib 
kelmaydi. T o 'g 'ri, shaxs ichki dunyosini ijtimoiy manfaatlar bilan 
to 'la bog'lab qo'yishga yo 'l qo'yish mumkin emas. Lekin baribir 
jam iyat insonga ta’sir ko'rsatadi va ta ’sir ko'rsatishni hisobga 
olmay bo'lmaydi. Ijtimoiylashtirish - muhit, jam iyatning shaxsga 
ta ’siri demakdir. Shu bilan birga ta ’sir ko'rsatish shaxsning tashkil 
topishida juda zarur hisoblanadi.
Jamiyat - umuman alohida kuch - o'ziga xos insoniy 
munosabatlar va o'zaro aloqalardir. Bu narsalar bo'lm asa, odam
14

---

ham baribir muhitga juda moslasha oladigan hayvonligicha qoladi. 
Muomalalar davomida yuzaga keladigan insonlar munosabatlari -
mana shu jam iyat demakdir.
Biz ijtimoiylashtirish to'g'risida gapirar ekanmiz, odam ham, 
guruh ham, biomuhit, kosmos ham inson ko'ziga ko ‘rinib va 
uning qalbida aks etib, maqsadga muvofiq bo'lm asa ham, insonga 
maxsus emas, faqat tasodifiy (koTinishi bo'yicha, mohiyati 
bo'yicha esa muqarrar va qonuniy) ta ’sir ko'rsatib shaxsni 
shakllantiradi. Haqiqatda ko'zga ko'rinm as ta’sir ko'rsatish -
nazorat qilib bo'lm aydigan jarayon. Muhitning u yoki bu 
elementlari qachon, qanday ketma-ketlikda, qanday nisbatlarda 
shaxs bilan munosabatlarga kirishishini bilib bo'lmaydi. Hatto 
ularning har birini aniqlash ham mumkin emas. Biroq muhit shaxs 
uchun shakllanib bo'lgan dunyoqarashiga yot bo'lgan faoliyat 
sharoitlari va tamoyillarini majbur qilishda quvonchni his etish 
qiyin bo'ladi. Agarda dunyoqarashi shakllanmagan bo'lsa, unda 
ham odamdan noqulay muhit ta ’siridan qoniqishni talab qilib 
boim aydi. Odam o'zi o 'z hayotini tashkil etadi, u nima qilishi 
kerakligini o'zi tanlaydi: dunyoga qarab agarda unda o kz hayotini 
ko'rsa xursand bo'ladi. Biroq taqdir shaxsan tanlash imkoniyatini 
chegaralaydi. U boshqalar tomonidan amalga oshirilgan, avvalgi 
avlod tanlagan mavjud vaziyatni odam oldiga qo byadi, u bilan 
bahslashib bo'lmaydi. Uni meros kabi, shaxsiy turmushning bir 
qismi yoki asosi sifatida qabul qilish va mana shu tajribaga hurmat 
bilan munosabatda bo'lish kerak. Muhit o'zida insonga monand 
axborotlami 
yetkazadi, 
shaxs 
yuzaga 
kelishi 
to'g'risida 
m a’lumotlar beradi, shu bilan birga bu axborotlami insonga 
majburlamaydi. Xohlovchilar uni o'zlashtirishi mumkin. Shunda 
uning 
hayoti 
taqdirga 
qarshi 
b o iib
qolmaydi, 
taqdiri 
rivojlanishiga to'siq bo'lm aydi. Uning dunyoga munosabati, 
quvonchli yoki alamli ko'rinishda bo'lishidan qat’iy nazar, 
mazmuni bo'yicha ancha chuqur bo'ladi.
Shuning uchun jam iyat go'yoki tabiiy ravishda bolaga 
o'zining yaxshi tomonini namoyon etishga, unga “kulib boqishga” 
harakat qiladi. Mana shu hayotga kirib kelayotgan insonga o'ziga
15

---

xos 
munosabat 
faqat 
beg‘araz 
emas, 
balki 
jam iyatning 
g ‘a m x o iiig i hamdir. U eng to ‘g ‘ri, asrlar davomida shakllangan 
tamoyillashtirish y o iid ir. Faqatgina mana shu narsa shaxsning 
tabassum qilishiga olib kelishi mumkin. Individni muhitga jalb 
etib, insonni keng jam oa va hodisalar bilan munosabatlarda 
bo ‘lishi imkoniyatini taqdim etishda, ularning javoblari shaxs 
uchun baholash shaxsiy mezonini ishlab chiqishda asosiy m e’yor 
b o iib qoladi - mana shunga ijtimoiylashtirish deyiladi. U kasbiy 
tarbiyaviy faoliyatdan ham iborat emas, balki nisbatan mustaqil 
jarayon hisoblanadi, shaxsga rol o^yinini “qiyinlashtirish” alohida 
vazifasini bajaradi. Mana shusiz, u anglab yetilmagan b o iib , 
jamiyatda yakkalanib qoladi. Shaxs madaniyatning yaratuvchisi, 
muhitning tomiri b o im ish jodiy shaxsni yaratishda zarur shartdir 
hamda ijtimoiylashtirish jarayonining mustaqilligini tan olish, bu 
jarayonni insonparvarlashtirish y o ‘nalishini takomillashtirishdagi 
har qanday urinishlardan voz kechishini anglatmaydi. Insonparvar 
b o im ag an , 
yangi 
shaxsning 
faolligi 
sababsiz 
bostirilishi, 
individning 
layoqati, 
intilishlari 
hisobga olinmay 
ijtimoiy 
vazifalami majburlash sodir b o iad ig an insonga muhitning ta ’sir 
k o ‘rsatishi bilan ijtimoiylashtirishga y o i qo‘yib boim aydi. 
Ijtimoiylashtirish - bu shakllanayotgan shaxsning va uning 
kelajakda mumkin b o ig a n shaklini belgilovchi birlikning o ‘zaro 
aloqalari 
jarayoni dir. 
“Insonparvarlashtirish” 
tushunchasi 
k o ‘pincha m a’naviylashtirish doirasiga taalluqli deb tushuniladi.
Hozirgi kunda bu keng qoilaniladigan tushuncha, umumiy 
yo‘nalish ahamiyatiga ega. Insonparvarlashtirish asosiy vazifa 
sifatida qaralmoqda, uni hal etmay turib ijtimoiy taraqqiyot 
to ‘g ‘risida gapirish mumkin emas. Insonparvarlik - bu inson 
qanday b o iish i, uning mohiyati qandayligi to ‘g ‘risida o ‘ylash va 
g ‘am xokrlikdir. Bu o ‘zini anglashdir, va shu bilan bir vaqtda, 
mavjudlikni himoya qilishdir. Shaxsning qimmatini tasdiqlash, 
shaxsni 
faqatgina 
vosita 
sifatida 
qarashga 
har 
qanday 
urinishlaming muhimsizligi ifodasidir. Shundan so‘ng insonpar­
varlik shaxsni ijtimoiy shaxs sifatida qarashni k o ‘zda tutadi. 
Ijtimoiy hayotda subyektning barqarorligini ta ’minlash mexa-
16

---

nizmini shakllantirish - bu g ‘oya demak. Har qanday ijtimoiy 
guruh, kattami yo kichikmi, hamda shaxs va jam iyat ozm i-ko‘pmi 
shakli angan o ‘z 
g ‘oyasini 
paydo 
qiladi. 
G ‘oya 
obyektiv 
boTmagan dunyo ko‘rinishini emas, balki g ‘oya yetkazuvchi 
saqlanib qolishi ta ’minlanadigan doirada dunyoga qarash tizimini 
ishlab 
chiqishga 
yo ‘naltirilgan. 
Albatta, 
g ‘oya 
chuqur 
rivojlantirilgan b o ‘lsa, agar subyektning boshqa subyektlar bilan 
aloqasi hisobga olingan boTsa, unda bunday obyektiv ong ijtimoiy 
rivojlanish umumiy tendensiyasiga ham qarama-qarshilik qiladi, 
hatto deyarli mos kelishi mumkin. Lekin u bilan hech qachon 
batamom birday bo‘la olmaydi, chunki jam iyat va uning alohida 
subyekti o ‘xshash boTa olmaydi.
G ‘oyasiz, markazga intilgan yo ‘nalish subyektning mana shu 
bilimlar tizimisiz, ijtimoiy fikr umuman mavjud b o ‘lmaydi, ular 
markazga intilgan kuchlarni - entropiya kuchlarini, subyektning 
buzilishini yengish vositalari hisoblanadi. G ‘oyalar doirasida 
asosiy ijtimoiy qadriyatlar to ‘g ‘risidagi bilim yuzaga keladi, ishlab 
chiqiladi. Bu bilimlar m a’naviy madaniyat shakllanishi uchun asos 
b o ‘lib qoladi, uning yordamida g ova doirasida mavjud qadriyatlar 
uchun 
xos 
boTgan 
egoistik 
aksent 
yo‘qotiladi, 
insonparvarlashtirish to ‘g ‘risida tasavvurlar shakllantiriladi.
Ijtimoiylashtirish ta ’siri va o ‘zini tarbiyalash odatda yana bir 
jarayonga - shaxsni tarbiyalash deb atalgan, ya’ni pedagogning 
kasbiy faoliyati bilan bogTiqdir. Ushbu faoliyatning mohiyati -
ijtimoiylashtirish va o ‘zini tarbiyalash jarayonlarini boshqarishdan 
iborat. Haqiqatan ham, siyosiy va pedagogik jarayonlarda 
o ‘xshashliklar k o ‘p. Ularning ikkisi ham k o ‘plab omillarga juda 
bog‘liq. Siyosatning “imkoniyatlar san’ati” kabi tushunchasi 
pedagogikaga ham mos keladi. K o‘pincha bunday imkoniyat 
hajmi 
bilib 
turib 
oshirib 
yuboriladi, 
b a’zan 
aksincha, 
kamavtiriladi. Ba’zan insoniyat hamjamiyati m a’naviy hayotining 
yuksak obro'li odamlari go‘yo “tarbiva>.tftlg!risidagi m asalani