Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 219
EBU‟L-FAZL el-BEYHAKÎ‟NĠN, TÂRÎHU‟L-BEYHAKÎ'SĠNDE
TÜRKMENLERĠN (SELÇUKLULARIN) NÎġÂBUR‟A GĠRĠġLERĠ
Aydın ÇELĠK
ÖZET
Ebu‟l-Fazl Muhammed b. Hüseyn el-Beyhakî (ö.470/1077) Horasan‟ın
güneydoğusunda bulunan Beyhak köyünde muhtemelen 385/995 yılında doğdu. Asıl
eğitimini NîĢâbur‟da tamamlayan Beyhakî yirmi altı yaĢında Gazneliler devlet
sarayında Divânu‟r-resâil‟e yardımcı kâtip olarak atandı (1021). Uzun süre bu
görevde kalan el-Beyhakî‟nin hayatının sonlarına doğru saray entrikalarına maruz
kaldığı ve bundan dolayı hapsedildiği belirtilmektedir. Bu cezadan kurtulan el-
Beyhakî ömrünün son kısmını eser yazmakla geçirdi
1
.
el-Beyhakî‟nin bu eseri
2
, Gazneliler tarihi ile ilgili bilinen temel kaynaklar
arasında en önde zikredilenlerden biridir. Dolayısıyla aynı dönemde Horasan‟a giriĢ
yapan ve burayı ele geçirerek Selçuklular devletini inĢa eden Oğuzların tarihi
açısından da temel kaynaktır. Tamamı otuz cilt olduğu belirtilen bu büyük eserden
günümüze sadece - istisnaları olmakla birlikte - Sultan Mesud (421-432/1030-1040)
dönemi hadiseleri ile ilgili kısmı ulaĢmıĢtır.
Adı geçen bu kaynak eserde, Selçukluların -Dandanakan zaferinden önce-
ciddi anlamda devlet statüsüne geçmesinde önemli olan baĢarılarından birisi de
NîĢâbur‟u ele geçirmeleridir. Günümüz çalıĢmalarında daha çok özet mahiyetinde ele
alınan bu konunun, Târîhu‟l-Beyhakî‟deki detaylı kayıtlarını bildiri olarak sunmak
istedik.
Anahtar Sözcükler:
el-Beyhâkî, Selçuklular, NîĢâbur, Gazneliler.
Prof. Dr., Fırat Üniversitesi Ġnsani Sosyal Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü, Ortaçağ
Tarihi Anabilim Dalı.
1
el-Beyhakî, s. 5-6.; Tahsin Yazıcı, “Beyhakî”, DĠA, C. 6, s. 63-64.
2
Ebu‟l-Fazl el-Beyhakî, Târîhu‟l-Beyhakî(Arp. Çev., Yahya el-HaĢĢâb,SadıkNeĢ‟et), Beyrut,
1982.
220
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
THE ENTRANCE OF TURKOMANS (SELJUKS) TO NISHAPUR IN
ABUL-FAZL AL BEYHAQI‟S TARIKH-E BEYHAQI
ABSTRACT
Abul-Fazl Muhammed ibn. Hoseyn El-Beyhaqi was born in Beyhaq village,
in the south west of Khorasan, probably in 385/995 and died in 470/1077. Beyhaqi
completed his basic education in Nishapur and then he was appointed as deputy
clerk to the office of letters (Divan er-Rasael) in Ghaznavid Palace at theage of 26
(in 1021). It was stated that Beyhaqi worked at this job for a long time but he faced
some palace intrigues and then jailed because of these intrigues towards the end of
his life. After gettingrid of this penalty, Beyhaqi spent last part of his life by writing a
book.
This book is considered one of the most outstanding book among basic
sources about Ghaznavid history. Thus, it is also a basic source for history of Oghuz
Turks who constructed Seljuk State by seizing and occupying Khurasan at the same
period. This book is said to be consists of thirty volumes –with some exceptions-
but we could only reach one part of it which is about Sultan Mesud (421-432/1030-
1040)
In this source book it is said that one of the most important achievements
of Seljuks on the way of becoming a state – before the battle of Dandanaqan- is the
conquest of Nishapur. We would like to present –if it is accepted- the detailed
registers of this topic, which is taken in hand briefly nowadays, from the Tarikh-e
Beyhaqi. Sincerely Yours.
Key Words:
Al Beyhaqi, Seljuks, Nishapur, Ghaznavids
GĠRĠġ
Adı geçen eserin giriĢ kısmında Ebû‟l-Fazl Muhammed b. Hüseyn el-
Beyhakî hakkında verilen bilgilere göre, el-Beyhakî Horasan‟ın
güneydoğusunda bulunan Beyhâk köyünde muhtemelen 385/995 yılında
doğdu ve 470/1077 yılında vefat etti. Asıl eğitimini NîĢâbûr‟da tamamlayan
el-Beyhakî, yirmi yedi yaĢında Divânu‟r-resâil‟in baĢkanı EbûNasrMiĢkân‟a
yardımcı kâtip olarak atandı (1021). Sultan Mahmud ve Mesud dönemlerinde
Gazneliler devlet sarayında uzun süre bu görevde kalan Beyhakî‟nin, Sultan
Mesud döneminde gerçekleĢen Dandanakan dâhil bazı askeri seferlere bizzat
katıldı. Sultan AbdurreĢîd (1049-1052) döneminde ise çalıĢtığı divanda
baĢkanlık makamına atandı. Hayatının sonlarına doğru saray entrikalarına
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 221
maruz kaldığı ve bundan dolayı hapsedildiği belirtilmektedir. Bu cezadan
kurtulan el-Beyhakî ömrünün son yıllarını ise eser yazmakla geçirdi
3
.
Gazneliler tarihi ile ilgili bilinen temel kaynaklar arasında en önde
zikredilenlerden biri olan Beyhakî‟nin bu eseri, aynı dönemde Horasan‟a giriĢ
yapan ve burayı ele geçirerek Selçuklular devletini inĢa eden Oğuzların tarihi
için çağdaĢ bir eserdir. Tamamı otuz cilt olduğu belirtilen bu büyük eserden
günümüze sadece - istisnaları olmakla birlikte - Sultan Mesud (421-432/1030-
1040) dönemi hadiseleri ile ilgili olan altı ve yedinci cildini içeren kısmı
ulaĢmıĢtır
4
. Bildiride bu kısmın Arapça çevirisinde, Türkmenlerin NîĢâbur‟a
giriĢleri ile ilgili kaydedilen bilgileri ele almaya çalıĢtık.
el-Beyhakî, çoğu tarihçinin yaptığı gibi olaylardan veya bu olaylarda
yer alan Ģahısların bulunduğu ortamdan uzak kalarak değil, bizzat içlerinde yer
alarak eserini kaleme aldı. O sadece hadiseleri yüzeysel bir seyirde aktarmakla
yetinmeyip, aynı zamanda bu hususta en üst seviyedeki devlet ricalinin görüĢ
ve düĢüncelerini de yansıtmaktadır. Kaldı ki resmi yazıĢmaları bizzat kaleme
almak ve arĢivlemek gibi bir görevde bulunduğundan dolayı verdiği bilgiler
devletin resmi vesikaları niteliğindedir. Onun aktardığı siyasi mektuplar
“Ġslam siyasi mektupları” nın en önemlileri olarak itibar edilmektedir
5
.
Târîhu‟l-Beyhakî ile ilgili olarak Barthold Ģu değerlendirmelerde
bulunmaktadır: “Onun tarihi bilinen manasıyla bir ülke veya devletin tarihi
değildir. O hükümdarlarla birlikte çalıĢmıĢ bir siyasi Ģahsiyetin sözleridir. el-
Beyhâkî dahili ve harici iĢlerde yer alan birisiydi. Bunu bizzat kendisi
söylemektedir. O halde elimizde sultan Mesud dönemi Gazneli sarayı,
Sübüktekin ve Mahmud inĢa ettikleri devlette takip ettikleri idari usuller
hakkında Ġslam Ortaçağı‟nda baĢka asırda benzeri olmayan bir surette güçlü
bir nüsha bulunmaktadır”
6
.
Adı geçen bu kaynak eserde, Selçukluların -Dandanakan zaferinden
önce- ciddi anlamda devlet statüsüne geçmesinde önemli olan baĢarılarından
birisi de NîĢâbur‟u ele geçirmeleridir. Bu sunumda Selçuklular ya da
3
el-Beyhakî, Târîhu‟l-Beyhakî s. 5-6.; W. Barthold, “Beyhakî”, ĠA, C. 2, s. 582-583; Tahsin
Yazıcı, “Beyhakî”,
DĠA, C. 6, s. 63-64.
4
el-Beyhakî, Târîhu‟l-Beyhakî s. 6.; W. Barthold, “Beyhakî”, ĠA, C. 2, s. 582; Tahsin Yazıcı,
“Beyhakî”,
DĠA, C. 6, s. 64.
5
el-Beyhakî, Târîhu‟l-Beyhakî s. 10.
6
el-Beyhakî, Târîhu‟l-Beyhakî s. 10-11; Ayrıca bkz. W. Barthold, Ġslam Medeniyeti Tarihi,
haz, M. F. Köprülü, Ankara, 1940, s. 176.