222
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
Türkmenlerin ilk kez NîĢâbûr‟a giriĢleri ve bu giriĢin, Târîhu‟l-Beyhakî‟deki
kayıtları ve Gazneli sarayındaki yansımalarına dair verilen bilgileri ele almak
istedik.
Türkmenlerin bundan evvel Gaznelilerle olan iliĢkileri çerçevesinde
verilen bilgilere göre, Selçuklular Mâveraünnehr‟de bulundukları dönemde
Arslan Yabgu ve Tuğrul ve Çağrı beylerin liderliğinde iki büyük topluluk
halinde bölgede tutunmaya çalıĢmakta idiler. Bölge üzerinde etkili olan
GazneliMahmud‟un siyasi rakibine destek veren Arslan Yabgu‟yu tutukladığı
ve Kalincar kalesinde ölünceye kadar hapsettiği belirtilmektedir. Ancak bu
geliĢmeye rağmen Yabgu‟ya bağlı 4000 kadar çadırdan oluĢan Oğuz grubunun
geçim sıkıntısı çektiklerini belirterek, Tus valisi Arslan Cazib‟in itirazına
rağmen, Sultan Mahmud‟un izni ile Horasan‟ın Serahs, Ferâve ve
Baverd/Ebiverd‟deki çöllere yerleĢtirildiler. BaĢlarında Yağmur, Buka, GöktaĢ
ve Kızıl Beyler bulunuyordu. Öte yandan Karahanlı ve Harizm bölgesinde
bulunan Selçuklular da pek de rahat yüzü görmeyince, Arslan Yabgu‟ya bağlı
Türkmenlerin yaptığı gibi, Ceyhun nehrini geçmeyi düĢündüler
7
.
Ancak bu bölgeye gelen Türkmenlerin yerli halkın mallarına zarar
vermeye baĢlamasından dolayı yöre halkı Ģikâyetlerde bulundu.
GazneliMahmud bu yağmalamaları durdurmak için Tus valisi Arslan Cazib‟e
emir verdi. Eyalet kuvvetlerinin yeterli olmadığını bildiren Arslan Cazib,
sultanın bizzat sefere çıkması gerektiğini haber verdi. Bunun üzerine
419/1028 yılında harekete geçen Sultan MahmudFerâve‟de gerçekleĢen
muharebede Türkmenleri mağlup etti. Canlarını kurtaranlar ise Azerbaycan,
Dihistan ve Kirman bölgelerine dağıldılar
8
. Sultan Mahmud‟un ölümünden
(421/1030) sonra kardeĢiyle girdiği taht mücadelesi esnasında Sultan Mesud
bir yandan yeni müttefikler ararken diğer yandan da Balhan dağlarına sığınmıĢ
olan Türkmenleri kendi safına katmak üzere Horasan‟a dönüĢlerine izin
verdi
9
. Ancak fazla bir zaman geçmeden Mesud‟un Irak sipehsaları TaĢ FerrâĢ
ile Türkmenler arasında çeĢitli sorunlar yaĢanmaya baĢladı. ġehirdeki
Türkmenlere kırsaldakiler destek verince sorun daha da büyüdü
10
. Bunun
üzerine Sultan Horasan ve Rey civarlarındaki Türkmen isyanlarını bastırmak
7
Erdoğan Merçil, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara, 1989, s. 37-38; Osman G. Özgüdenli,
Selçuklular, s. 54-60,63-64;
Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-Ġslam Medeniyeti, s. 91.
8
Erdoğan Merçil, Gazneliler, s. 38. Osman G. Özgüdenli, Selçuklular, s.64-65; Osman
Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-Ġslam Medeniyeti, s. 91.
9
Erdoğan Merçil, Gazneliler, 53. Osman G. Özgüdenli, Selçuklular, s. 65.
10
Erdoğan Merçil, Gazneliler, s. 59-60.
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 223
için harekete geçti. Türkmenler Merv civarında yenilince çöllere sığındılar
(1035)
11
. Bunu takip eden süreçte Selçukluların bölgedeki varlıkları her geçen
gün Sultan Mesud için daha sıkıntılı bir hal almaya baĢlarken diğer yandan da
Selçukluların Ceyhun nehrini geçip Nesâ‟ya gelmeleri ve ciddi bir güce
ulaĢmaları, sultan Mesud‟u askeri önlemlere baĢvurmaya itti. 1035 yılı Haziran
ayında HacibBeytoğdı komutanlığında Selçuklu üzerine sevkedilenGazneli
ordusu Nesâ yakınlarında yenilgiye uğradı. Yenilginin ardından her iki taraf
toplantı yapıp durum değerlendirmesi yaptılar. Gazneli gücünün farkında olan
Selçuklular elçi göndererek barıĢ talebinde bulundular. GörüĢmeler
sonucunda GaznelilerNesâ, Ferâve ve Dihistan illerinin her birini bir Selçuklu
beyinin idaresine vermeye razı oldular. Buna mukabil Selçuklular Gazne
sarayına bir rehin gönderecekti. Bu netice ile Horasan‟da bir yurt
edinebilmeleri mümkün olduğu gibi ayrıca siyasi özgüvene de sahip oldular
12
.
Ancak Türkmenler bir taraftan bölgeye akınlar halinde gelirken diğer
taraftan da göçebe hayatına alıĢkın olan bu kabileler Horasan‟da
yağmalamalarda bulunmaya devam ediyordu. Horasan Ģehirlerinden gelen
raporlar muvacehesinde Selçukluların anlaĢmaya riayet etmediklerini anlayan
sultan Mesud, Rebîülâhir 427/ġubat 1036‟da, yeniden Hacib SubaĢı
komutanlığında bir orduyu yola çıkardı. Bu esnada gelen iki Selçuklu elçisi ise
idarelerindeki mevcut illerin kendilerine yetmediğini, askeri hizmet
karĢılığında, Merv, Serahs ve Bâverd‟in de ilave edilmesini talep ettiler. Bu
teklifin sultan Mesud tarafından olumsuz cevaplanması Selçukluların
bölgedeki tahribatını daha da artırdı. Türkmenlerin 429/1038 yılı kıĢ ve
ilkbahar mevsimlerinde akınlarını daha da sıklaĢtırmaları üzerine Sultan
MesudNiĢabur‟da bulunan HâcibSubaĢı‟ya zaman kaybetmeksizin sefere
çıkmasını emretti. 1 Haziran 1038 tarihinde Serahs yakınlarında Talhâb
denilen yerde yapılan savaĢta, Selçuklu kuvvetleri Gazneli ordusunu ağır bir
yenilgiye uğrattı. Bu zafer ile birlikte Selçuklular Horasan‟ın merkezi
NîĢâbur‟u ele geçirdiler
13
.
Kısaca verdiğimiz bu özet sonrasında, Ģimdi de Ebû‟l-Fazl el-
Beyhâkî‟nin, Talhâb savaĢı ve Horasan‟ın idare merkezi olan NîĢâbur‟un ilk
kez Selçukluların eline geçmesiyle ilgili kaydettiği bilgileri aktaralım.
11
Erdoğan Merçil, Gazneliler, s. 62.
12
Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-Ġslam Medeniyeti, s. 95-96; Osman G.
Özgüdenli, Selçuklular, s. 67-70; Erdoğan Merçil, Gazneliler, 63-64.
13
Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-Ġslam Medeniyeti, s. 96-98; Erdoğan Merçil,
Gazneliler, s. 64-68; Osman G. Özgüdenli, Selçuklular, s.71-74.