TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

69 

 

Qobustanın neolit dövrü daş məmulatı  mezolit  materialı ilə  bir qəbildən olub 

onun  davamıdır.  Burada  da  çaxmaq  daşından  nüvələr  və  xırda  itiuclular  çoxdur. 

Qəlpələrdən  hazırlanmış  qaşovların  sayı  azalır.  Toxavari  alətlər  az  olsa  da,  əvvəlki 

dövrə nisbətən iri və yöndəmlidir. Kiçik ölçülü sürtgəclər, dənəzən daşlar, daş qablar, 

ağzı cilalı alətlər və s. meydana gəlir. 

Mezolit və Neolit dövrlərinin əsas daş məmulatının oxşarlığı tez gözə çarpır və 

Qobustanda  əhalinin  tarixi-mədəni  inkişaf  ənənələrindəki  varisliyə  və  min  illərlə 

burada yaşayan qəbilələrin eyni etnik qrupa daxil olduğuna şahidlik edir. 

Qobustanda  daş  toxaların,  sürtgəclərin,  dənəzən  daşların,  bıçaqvari  lövhədən 

biçin bıçağı tipli alət nümunələrinin tapılması hələ əkinçiliyin yaranmasını deyil, onun 

yaranacağını  xəbər  verən  əlamətlərdir.  Bu  alətlər  yabanı  dənli  bitkilərin  biçilməsi, 

döyülməsi, əzilməsində istifadə olunurdu. Burada bəzi heyvanların əhliləşdirilməsinə 

doğru addımlar atılır. Qobustan təsvirlərinin ilk tədqiqatçısı İ.M.Cəfərzadə hesab edir 

ki,  burada  heyvanların  əhliləşməsi  öküzdən  başlayıb.  Bu  baxımdan  Qobustanda  45 

nömrəli daşın cənub üzündə boynuna ip bağlanmış öküz təsviri böyük maraq doğurur. 

Ancaq  bu  daşın  arxa  üzündə  təsviri  eyni  texniki  üslubda  işlənmiş  öküz  ovlanma 

səhnəsində  təsvir  olunmuşdur.  Bir  qrup  ovçu  öküzlərə  ox  atır.  Neolit  dövründə 

Qobustanda  ovçuluq,  balıqçılıq  və  yığıcılıq  böyük  rol  oynayır  və  əsas  təsərrüfat 

sahələri olaraq qalırdı.  

 

---

70 

 

O  dövrdə  Qobustan  əlverişli  təbii  şəraitə  malik  idi.  Burada  yerli  əhalinin  ov 

etməsi üçün çoxlu öküz, bezoar keçisi, ceyran və gur sürüləri dolaşırdı. 

Qobustanda  Anazağa  və  Kənizə  düşərgələri  ətrafında  və  onların  içərisində 

çoxlu  kasavari  yalaqlara  rast  gəlinmişdir.  Onlar  əsil  tərpənməz  qablardır.  Bu 

konusvari  yalaqlar  yağış  sularının,  qurban  qanının  yığılması  və  şübhəsiz,  duru 

xörəklərin hazırlanması üçün istifadə edilirdi. Bunun üçün ocaqda qızarıncaya qədər 

qızdırılmış  çay  daşları  yalağa  atılır  və  oradakı  mayeni  bişirirdi.  Düşərgələrdə  odda 

yanıb  qızarmış  çaydaşı  qırıqlarının  ocaq  və  yalaqlar  ətraflarında  tapılması  belə  fikri 

təsdiq edir. 

Bəlkə  də  təsadüfi  deyil  ki,  Qobustanda  Anazağa  Neolit  dövrü  təbəqəsindən 

tapılan gil qab formaca yalağı xatırladır. Qabın oturacağı yalaq kimi konusvari sivri, 

boğazı yüngülcə yığıq, gövdəsi yuvarlaq, üzəri otla hamarlanıbdır. 

Bu  qab  üzərinin  naxışlarına  görə  Qərbi  Zaqafqaziyanın  qədim  gil  qablarına, 

ümumi görünüşcə isə Xəzərin o tayındakı (Qobustanla üzbəüzdə) Cebel mağarasından 

tapılmış sivri oturacaqlı gil qaba oxşayır. Neolit dövrü adamının təbiəti dərk etməsi və 

onun ehtiyat mənbələrinə yiyələnməsi yolunda gil qabların ixtirası əhəmiyyətli addım 

idi.  VII  minillikdə  Zaqros  zonasında  dulusçuluq  mərkəzləri  yaranır.  Urmiya  gölü 

ətrafı neolit abidələrindən də orijinal gil qab nümunələri tapılmışdır. 

Azərbaycanda neolit dövrünün əkinçi-maldar əhalisinin yaşayış yerləri hələlik 

az öyrənilmişdir. Bu dövr və onun eneolit dövrünə keçid mərhələsinə aid materiallar 

Ağstafa  rayonunda  Töyrətəpə,  Qarğalar  təpəsi  və  Şomutəpə,  Qazax  rayonunda 

Qiyaməttəpə,  Naxçıvanda  Kültəpə  yaşayış  yerlərinin  alt  təbəqələrindən  aşkar 

edilmişdir.  Onlar  çaxmaq  və  dəvəgözü  daşından  çoxlu  qəlpələr,  bıçaqvari  lövhələr, 

qaşovlar, dən daşları, dəstəklər, yığma oraq dişləri, maral buynuzu və iri heyvanların 

kürək və lülə sümüklərindən hazırlanmış toxalar və s.-dən ibarətdir. Bəzi daş alətlərin 

tiyəsi artıq cilalanmış, bəziləri dəstək üçün deşilmişdir. 

Ġctimai  quruluĢ.  Mezolitdən neolitə  keçidlə  insan  həyatında  inqilabi səciyyə 

daşıyan və cəmiyyətdə dərin ictimai nəticələrə gətirib çıxaran köklü dəyişikliklər baş 

verir. 

Bu  dövrdə  insanların  imkanları  ölçülməz  dərəcədə  artır,  onların  fəaliyyət 

dairəsi  genişlənir,  yerli  ehtiyat  mənbələrinin  istismarı  güclənir  və  təbii  sərvətlərin 

istifadə  üsulları  formalaşır;  canlı  aləmin  və  insanın  özünün  dəyişilmə  prosesi 

sürətlənir.  Qəbilələrarası  əlaqələr  güclənir,  mübadilə  fəallaşır,  müxtəlif  mədəni  və 

başqa  nailiyyətlərin  uzaq  məsafələrə  aparılması  və  yayılması  genişlənir.  Dövrün 

yaranmağa  başlayan  erkən  əkinçi  məskənlərinin  xarakteri  və  miqyası  əhali  artımını 

aydın  əks etdirir. İstehsaledici təsərrüfatın tətbiqi ilə  insanların sərbəst vaxtları artır. 

Bu  vaxtlar  mənəvi  aləmin  və  idrakın  inkişafına,  əqlə  müvafiq  biliklərin  əldə 

edilməsinə sərf olunur və bu, həm əmək fəaliyyətində, həm də incəsənətdə müşahidə 

olunur. 

---

71 

 

İstehsaledici  təsərrüfata  keçid  ənənəvi  ovçu-yığıcı  kollektivləri  cəmiyyətində 

müəyyən  yenilik  yaradır  və  əməyin  təşkilində  prinsipial  dəyişikliklərə  səbəb  olur. 

Təsərrüfatın  yeni  formaları  (əkinçilik  və  maldarlıq)  mənimsənilir,  yeni  istehlak 

predmetlərinin tətbiqi ilə əlaqədar prinsipcə tamam başqa olan  əmək təşkili şəraitinə 

əsaslanan  yeni  istehsal  növləri  (toxuculuq,  dulusçuluq,  yundan  və  bitki  lifindən 

məmulat hazırlama və s.) meydana gəlir. 

"Neolit  inqilabı"nın  mahiyyəti,  əlbəttə,  təkcə  yeni  təsərrüfat  formalarının  və 

yeni  iş  növlərinin  sadəcə  yaranmasında  yox,  istehsalatın  təşkili,  tərkibi  və 

quruluşunda  prinsipial  dəyişikliklərdə  və  ictimai  əməyin  məğzindədir.  Bu  dövrdə 

istehsalın tarixən daha mütəroqqi təşkili yaranır. 

Bütün  bunlar,  əlbəttə,  ictimai  münasibətlərdə  öz  əksini  tapmaya  bilməzdi. 

Mezolit-neolit  cəmiyyətinin  dərinliklərində  baş  verən  əkinçilik  və  maldarlığa  keçid 

prosesi  hazır  izafi  məhsulu  yaratdı  ki,  bu  da  bəşəriyyət  qarşısında  ibtidai  icma 

quruluşunun  məhvinə  yol  açdı.  Ancaq  Qobustan  düşərgələrində  və  Cənubi 

Azərbaycanın  neolit  məskənlərində  yaşayan  kiçik  və  yaxud  cüt  nikah  ailələrindən 

ibarət nəsli icmaların sosial quruluşu, çox güman ki, hələ ibtidai icma münasibətlərinə 

tamamilə  müvafiq  idi.  Evlərin,  qəbirlərin,  avadanlığın  yeknəsəqliyi  ailələr  arasında 

təsərrüfat və mülki fərqlərin hələ olmadığını göstərir. Düzdür, Qobustanda Son Neolit 

dövrünə aid qəbirdən daş toppuz tapılmışdır. Bu, çox güman ki, ibtidai icma quruluşu 

şəraitində  icma  başçılarının  meydana  çıxmasını  göstərən  amildən  başqa  bir  şey 

deyildir. 

Qobustanda  mezolit  və  neolit  düşərgələri  uzunmüddətli  idi.  Onlar  sahəcə 

kiçikdir və bir-birinə yaxın məsafədə yerləşirlər. Görünür, bu düşərgələrdə aralarında 

sıx istehsal və sair əlaqələr

 

olan qohum qəbilələrin kiçik qrupları yaşayırmış. 

Ehtimal etmək olar ki, Qobustan düşərgələrində yaşayan sakinlər vahid (nəsli) 

icmalardan  ibarət  idi.  Arazın  o  tayındakı  ayrı-ayrı  yaşayış  yerlərinin  sakinləri 

haqqında  da  eyni  sözü  demək  olar.  O  dövrdə  cəmiyyətin  əsas  özəyini  kollektiv 

təsərrüfat aparan nəsli icmalar təşkil edirdi. 

Nəslin  davam  etdiricisi  ananın  qabaqkı  bütün  dövrlər  ərzində  olduğu  kimi 

mövqeyi  olduqca  böyük  idi.  Bu,  təkcə  qadının  bir  çox  hallarda  kişi  ilə  birlikdə  ov 

edən  (bu,  bir  çox  qəbilə  və  xalqlarda,  həm  də  Qobustanda  müşahidə  olunmuşdur) 

bərabər  hüquqa  malik  icma  üzvü  olması  ilə  yox,  onun  icmanın  ən  dayanıqlı  özəyi, 

ənənələri  qoruyan,  evi  quran  və  ev  peşəkarlığında  məşğuliyyəti  ilə  izah  olunur. 

Azərbaycanda Mezolit-Neolit dövründə qadına pərəstişin mövcud olduğunu Qobustan 

petroqlifləri və oradan tapılan qadın fiqurları sübuta yetirir. 

Lakin  qadının  yüksək  mövqeyi,  ona  pərəstiş,  matrilokal,  ana  xətti  ilə 

münasibətlər  və  s.  heç  də  qadın  hökmranlığının  -  gineykokratiyanın  və  yaxud 

matriarxatın mövcud olmasını sübut etmir.  

---