TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

65 

 

İqtisadiyyatın  müstəqil  sahəsi  kimi  formalaşan  balıqçılığın  dənizdə  və  ya  quruda 

aparılan  ov  və  akvafaunadan  maksimum  istifadə  ilə  intensivləşməsi  uzlaşır. 

Yığıcılığın intensivləşməsi öz növbəsində dənli bitkilərin becərilməsinə gətirib çıxarır 

və s. Bütün bunlar istehsaledici təsərrüfat formasına keçid üçün imkanlar yaradır. 

Mezolit  dövründə  bir  çox  yerlərdə,  o  cümlədən  Azərbaycanda  balıqçılıqda 

qayıqlardan  istifadə  olunmağa  başlanır.  Qobustan  qaya  rəsmlərindəki  çoxlu  qayıq 

şəkilləri bunu aydın göstərir. 

Mezolit  dövrü  insan  kollektivlərinin  miqrasiyası  dövrüdür.  Bu  köçmə  ilə 

əlaqədar mədəni yeniliklər tezliklə oykumenanın müxtəlif ərazilərinə yayılır. 

Tamamilə  şübhəsizdir  ki,  bütün  regionlarda  istehsaledici  təsərrüfatın 

yaranması  və  inkişafı  eyni  cür  olmamışdır.  Bəzi  yerlərdə  əkinçilik,  digərlərində 

maldarlıq  və  maldarlıq  məhsullarının  istehsalı  üstün  olmuş,  üçüncülərdə  isə  bu  iki 

təsərrüfat  sahəsi  bərabər  inkişaf  etmişdir.  Yəqinliklə  demək  olar  ki,  istehsaledici 

iqtisadiyyatın  mənşəyi  əkinçilik  və  maldarlıqdan  əvvəl  mövcud  olmuş  təsərrüfatın 

kompleks  xarakteri  ilə  əlaqədar  olmuşdur.  Həmin  vaxt  ibtidai  kollektivin  ərzaqla 

təchizatı  ovçuluq  və  xüsusən  yığıcılıqdan  əldə  edilən  məhsulla  təmin  olunurdu. 

Beləliklə, istehsaledici iqtisadiyyatın mənbəyi mənimsəmə təsərrüfatından başlanır. 

İnsan  kollektivləri  minilliklər  ərzində  bitki  və  heyvanat  aləmi  haqqında 

müntəzəm  olaraq  bilik  toplamış,  bitki  və  heyvanların  həyat  tsikli  ilə  tanış  olmuş, 

orada  gedən  prosesləri  müşahidə  etmişdi.  Bütün  bunlar  əkinçilik  və  maldarlığın 

yaranmasında lazımi hazırlığı təmin etmişdir. 

Zaqros ərazisində, Kaspinin cənubunda Azərbaycana qovuşan qurşaqda, eləcə 

də  Qobustanda  yabanı  bitkilər,  o  cümlədən  buğda  arpa  bitirdi,  ev  heyvanlarının 

əcdadları  otlayırdı.  Belə  şərait  isə  yeni  təsərrüfat  formasına  keçmə  prosesini 

sürətləndirirdi. 

XI-X  minilliklərdə  artıq  mezolit  dövrü  adamları  yabanı  bitkilərin  dənindən 

qida  kimi  istifadə  edir,  xırdabuynuzlu  heyvanları  -  keçi  və  qoyunu  əhliləşdirməyə, 

dənli  bitkiləri  becərməyə  başlayır.  Əldə  edilən  daş  alətlər  -  biçin  bıçaqları  və 

sürtgəclər bu barədə müəyyən məlumat verir. Bu dövrdən Azərbaycanda istehsaledici 

təsərrüfatın bünövrəsi qoyulur, Kaspi sahilində Qobustan sakinləri dənizdə balıq tutur, 

suiti  vurur  və  ceyran  ovlayırdılar.  Onlar  ox  və  yaydan  istifadə  edirdilər  və  artıq  iti 

əhliləşdirmişdilər.  Bu  rayonda  "ceyran  mezoliti"  deyilən  dövrdən  mənimsəmə 

təsərrüfatının  son  mərhələsi,  eramızdan  əvvəlki  VIII  minillikdən  isə  istehsaledici 

təsərrüfat yaranmağa başlayır. 

Eramızdan  əvvəl  VIII-VII  minilliklərdə  Zaqros  ərazisində  əkinçi  maldar 

təsərrüfatı artıq üstün yer tutmuşdur. 

Qobustan  ərazisində  istehsaledici  təsərrüfatın  elementləri  mezolitin  sonu  - 

neolitin əvvəlindən yaranır. 

---

66 

 

Mezolit abidələri. Əmək alətləri. Ox və yay. Ovçuluq. Yığıcılıq. Balıqçılıq. 

Azərbaycanda mezolit və neolit mədəniyyətlərinin izlərinə ilk dəfə Qazax rayonunda 

Avey  dağında  Damcılı  mağarasında  təsadüf  olunmuşdur.  Burada  Üst  Paleolitə  aid 

əsas  materialdan  əlavə  Mezolit  və  Neolit  dövrlərinə  aid  daş  məmulatına  da  rast 

gəlinmişdir. Mezolit dövrünə aid zəngin  material Qobustanda Böyükdaş və Kiçikdaş 

dağları  ərazisindəki  düşərgələrdən  əldə  edilmişdir.  Mezolit  və  Neolit  dövrünə  aid 

Damcılı  mağarasından tapılmış karandaşvari nüvələr, kiçikölçülü bıçaqvari lövhələr, 

xırda  qaşovlar,  kəsici  və  deşici  alətlər  Mezolit  dövrünə,  arxaik  formalı  dəstəkli  ox 

ucları  və  cilalı  daş  əşya  neolitə  aid  edilmişdir.  Bütün  daş  məmulatı  çaxmaq  və 

dəvəgözü daşından hazırlanmışdır. 

Qobustanın Mezolit düşərgələri (Anazağa, Kənizə, Öküzlər, Firuz, Ceyranlar, 

Qayaarası)  qayaaltı  sığınacaqlarda  aşkar  olunmuşdur.  İri  qaya  parçalarının  arasında 

yaranmış  bu  mağara-sığınacaqlar  uzun  müddət  mənzil  kimi  istifadə  olunmuşdur. 

Kənizə sığınacağında qayalararası keçidlər yonulmamış daş parçaları ilə hörülmüşdür. 

Sığınacaqların qalınlığı bəzən 1 m-ə çatan mədəni təbəqələrində çoxlu miqdarda daş 

məmulatı  və  ətrafında  heyvan  sümükləri  atılmış  ocaq  qalıqlarına  rast  gəlinmişdir. 

Sığınacağın qaya  divarlarında və  mədəni təbəqədən olan  hörgü  və  bəzi  adi daşlarda 

insan  və  heyvan  rəsmlərinə  təsadüf  olunur.  Qobustanın  mezolit  və  neolit 

düşərgələrində alət və silahın hazırlanmasında keyfiyyətli çaxmaq daşından, eləcə də 

sümükdən,  çaydaşından  və  qismən  əhəngdaşından  istifadə  olunmuşdur.  Qobustanda 

və  ona  yaxın  rayonlarda  çaxmaqdaşı  yatağı  məlum  deyil.  Ola  bilsin  ki,  Qobustanın 

qədim sakinləri çaxmaqdaşını konqlomerat çıxıntıları, çay və dəniz daşlara arasından 

və  ya  palçıq  vulkanları  tullantıları  içərisindən  seçir,  bəlkə  də  qonşu  vilayətlərdən 

gətirirdilər. 

Mezolitə  keçid  dövründə  Qafqaz  və  Ön  Asiyanın  bir  çox  Mezolit  dövrü 

abidələrində  olduğu  kimi,  Qobustan  düşərgələrinin  daş  alətləri  də  mikrolitik  səciyyə 

daşıyır. Bu, başlıca olaraq həmin dövrdə ox və yayın geniş yayılması ilə əlaqədardır. 

İti  ucluq,  deşici,  müxtəlif  tipli  qaşovlar,  kəsər  və  kəsərciklər  bu  dövrdə  hazırlanan 

səciyyəvi  alətlərdir.  Mikrolitlər  əsasən  dişli  yığma  alətlərin,  ox,  mizraq,  nizətipli 

silahların və biçin bıçaqlarının hazırlanmasında  istifadə olunurdu. 

Qobustan mezoliti üçün iynəvari xırda iti ucluqlar səciyyəvidir.  Kiçik qaşovlar 

çox müxtəlifdir. Qaşovların bir qismi yığma alət dişi  kimi də istifadə olunurdu. Əldə 

edilən  uclu  və  yanlı  qaşovlar  gön  işləmədə,  ağac  və  sümük  alətlərin  və  s. 

hazırlanmasında  istifadə  olunmuş  universal  alətlərdir.  Xırda  kəsici  alətlər  sümük  və 

ağac  üzərində  aparılan  zərif  işlərdə  istifadə  olunurdu.  Əmək  alətləri  arasında  oxun 

çubuğunu hamarlayıcı əşyalar da diqqəti cəlb edir. Onlara  Qobustanın bütün mezolit 

və neolit düşərgələrində rast gəlinmişdir.  Hamarlayıcı alətlər üzərində diametri 1 sm 

olan gəz açılmış yastı oval qarğaduzu daşından hazırlanmışdır. Bəzi hamarlayıcılarda 

gəzlərin  kənarı  çərtmələr,  ziqzaq  xətlər  və  sünbülvari  naxışla  bəzədilmişdir. 

---