«Tasdiqlayman» Oʻquv ishlari boʻyicha direktor oʻrinbosari, dotsent

O’z-o’zidan qizish xolatida don massasining nobud bulishi, sifatining uzgarishi.
O’z-o’zidan qizish jarayonida donning kuyidagi sifat kursatkichlari uzgaradi:

1. tozalik (yaltirokligi, ranggi, xidi, mazasi);

   
   

2. texnologik, ozukabop va yemboplik xususiyatlari pasayadi;

   
   

3. uruglik sifatlari (unib chikish energiyasi va kukaruvchanligi) yomonlashadi.

   
   

Don korayadi. Buning sababi dondagi mikrokok va turli bakteriyalarning, xamda mogor oilasiga mansub zamburuglarning jadal rivojlanishidir.

Umuman o’z-o’zidan qizish jarayonini kechish jadalligi buyicha kuyidagicha talkin kilish mumkin.

1. O’z-o’zidan qizishning dastlabki davri.

   
   

Bunda xarorat 24-30°C ga yetadi. Ombor xidi yuzaga keladi. Don ranggi saqlanadi, lekin don murtagida zamburuglar yuzaga kelib, donning ayrim joylari xiralashadi. Unib chikish energiyasining kamayish tendentsiyasi vujudga keladi.

2. O’z-o’zidan qizishning rivojlanish davri.

   
   

Xarorat 34-38°C ga yetadi (3-7 kun ichida). Don okuvchanligi sezilarli ravishda kamayadi. Don terlaydi. Maysa va non yopilganda paydo buladigan xid chikadi. Bugdoy, javdar donlari bir oz korayadi, suli va arpa donlarining pusti och-sarik rangdan tuk-sarik rangga utadi.

3. O’z-o’zidan qizishning kuchli formasi.

   
   

Xarorat 50°C va undan yukorirok xaroratgacha kutariladi. Don massasining okuvchanligi kamayadi. Donning kuchli xiralashuvi yuzaga keladi. Ayrim donlar zamburuglanib, chiriy b°Chlaydi. Don kuchli buzilgan yokimsiz xidga ega buladi.

YAngi yigib olingan donning o’z-o’zidan qizishi.
YAngi yigib olingan donning o’z-o’zidan qizish jarayoni uz tabiatiga kura don massasida b°Chka sharoitda uchraydigan o’z-o’zidan qizish jarayonlaridan fark kilmaydi. YAngi yigib olingan don massasining vaktinchalik dala sharoitida (maydonlarda yoki birlamchi yigim omborlarida) saqlash paytida o’z-o’zidan qizish jarayoni juda tez boradi. Jarayonning bunday jadal suratda borishiga sabab shundaki, yangi don jadal nafas oladi, tashki muxit xarorati yukori, don tarkibida yukori namlikka ega bulgan kup mikdordagi aralashmalar mavjud. Ayni shunday omillarning yetarli darajadagi ta’siri natijasida don massasi o’z-o’zidan qizib ketadi.
YAngi yigib olingan donning o’z-o’zidan qizish xolatini ikki guruxga bulib urganish mumkin.

1. Kichik yoki normal namlikka ega bulgan don massasining o’z-o’zidan qizishi.

   
   

2. YUkori yoki juda yukori (chegaraviy konditsiyadan xam yukori) namlikka ega bulgan don massasining o’z-o’zidan qizishi.

   
   

Uzbekiston xududida birinchi gurux buyicha o’z-o’zidan qizish xolati urinlidir.

YUkori xaroratga ega bulgan sharoitda tarkibida kup mikdorda turli aralashmalari bulgan don massasini saqlashda don jadal nafas ola b°Chlaydi. Natijada namlik va issiklik ajralib chikadi. Donlar orasidagi bushlik xav°Ci qizib namlanadi va u yukorigi, xamda yon tomondan uchastkalariga xarakatlanadi. Donni kup kismi o’z-o’zidan qiziydi.
Bu xolatning oldini olish uchun don massasi uz vaktida shamollatilishi va sovutib turilishi zarur.