«Tasdiqlayman» Oʻquv ishlari boʻyicha direktor oʻrinbosari, dotsent

Don massasining jipslashuv sabablari. Jipslashish jarayonini kuyidagi sabablar keltirib chikadi:

1. don massasi yukori kavatlarining ogirlik b°Cimi °Ctida pastki kavat donlari jipslashadi;

   
   

2. ortikcha sovutish natijasida nam va xul donlar muzlab jipslashadi;

   
   

3. o’z-o’zidan qizish natijasida jipslashish;

   
   

4. don massasidagi ayrim fiziologik jarayonlarning rivojlanishi natijasida jipslashadi.

   
   

Jipslashishning birinchi sababi fizikaviy sabab deb talkin kilinishi mumkin. Jipslashish elevator sil°Clarida kuzatiladi. Zichlashuv sil°Clarni tuldirish paytida ruy bera b°Chlaydi va uning shakli, kundalang kesim ulchamlari va balandligidan (kundalang kesim yuzasi va balandligi kanchalik katta bulsa, zichlashuv xam shuncha katta buladi) boglik xolda juda yukori darajaga yetishi mumkin. Bundan tashkari zichlashuv don turi va uni saqlash muddatidan xam boglik: ogir don kamrok, pustlokli don esa kuprok zichlashadi.

Donning zichlashuvi xammadan kuprok sil°Clarning pastki kavatlari va burchaklarida ruy beradi va bu yerda kupincha guvalalar xam x°Cil buladi.
Don massasi sil°Clarda ikki-uch yil kuzgatmasdan saqlansa, uni chikargandan sung sil°C devorining ichkari tomonlarida yaxlit yoki ayrim uyali kupkavatli kattik don katlamlari x°Cil bulib, ularni yukotish uchun mexanik ta’sirlar kullaniladi.
Jipslashuv kupincha kichik okuvchanlikka ega bulgan nam va xul donlarni saqlashda yuz beradi. Bunaka don partiyalarini katta balandlikda saqlaganda pastki kavatlarda presslanish xolatlari kuzatiladi. Bunda xatto aloxida donlarning shakli uzgaradi - ularda chukurchalar paydo buladi.
Jipslashuvning ikkinchi sababi - donning muzlashi - bu xam fizikaviy tabiatga ega bulgan xususiyatidir. Kuzgalmas xolatdagi (ombor yoki maxsus maydonchada) xul don massasi muzlashda mustaxkam katta xarsang parchalarga aylanadi.
Jipslashuvning uchinchi sababi - o’z-o’zidan qizish xolatidir. As°Can don massasi o’z-o’zidan qizish jarayonida kuprok jipslashadi. O’z-o’zidan qizishning utishgan shakllarida donning okuvchanligi butunlay yukoladi va donlar uzaro yelimlanib, yukorigi katlamlarning ogirligi ta’sirida kuchli iskanjalanadilar. SHunday xolatlar ma’lumki, xatto jipslashgan katta don xarsanglari sil°Clardan lom yordamida sindirib olingan.
Jipslashuvning turtinchi sababi - don massasidagi fiziologik jarayonlarning rivojlanishi. O’z-o’zidan qizish jarayonida don strukturasining buzilishi okuvchanlik, jipslashuv va don massasining presslashishiga imkon beradi. Mikroorganizm, xashorat va kanalarning ta’siri °Ctida don kobigining strukturasi buziladi, kisman ichki tukimalar deformatsiyalanadi; donning xayot faoliyati xam uning deformatsiyasi va buzilishiga imkon beradi. Ayniksa, bu xolat donning kukarish vaktida sezilarli buladi.
Kaysi sabablarga kura don massasi jipslashmasin uni uz vaktida oldini olish yoki yukotish zarur. Don massasi jipslashuvining dastlabki b°Ckichidayok uni xech kanday maxsus kuch va xarajatsiz normal xolatga keltirish mumkin, buning uchun fakat uni b°Chka joyga kuchirishgina kifoya. Bu narsa saqlashda don massasi kattik jipslashuvining oldini oladi.