Tashkilotchi va o’quvchilarning o’z-o’zini boshqarish ishlarining metodikasi

2.O’quvchilaeda tashkilotchilikning umumiy sifatlarini shakllantirishning ahamiyati.
Mamlakatimizda yoshlarni jamiyat rivojiga munosib xissa qo’sha oladigan, yaratilayotgan shart-sharoitlardan oqilona foydalanuvchi, o’z mustaqil fikriga ega, ijodiy izlanuvchi, kuchli irodali, g’oyaviy ehtikodli, ma’naviyati yuksak, ‘ok vijdonli shaxsni kamol to’tirish, buyuk kelajagimiz ‘oydevorini yanada mustahkamlovchi yosh kadrlarni tayyorlash muhim va mashuliyatli vazifadir. O’zbekiston Pespublikasi mustaqillikni qo’lga kiritganidan so’ng yangi demoqratik, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini, inson huquqlari va erkinligini ta’minlaydigan, xo’jalikni bozor talablari asoslariga qo’ya oladigan, ijtimoiy jixatdan muljalni to’g’ri oladigan, zamonaviy texnologiyalar asosida jamiyatni ma’naviy yangilashga xizmat kiluvchi barkamol avlodni tarbiyalash XX1-asr ta’lim tizimini maqsadi bo’lib qolmog’i zarur.
O’qituvchi - bolalar bilan ishlovchi, ularning dars va darsdan ta’o’aridagi faoliyatlarini va munosabatlarini boshqaruvchi subhekt hamdir. Shuning uchun har bir o’qituvchi o’zida umumiy va o’ziga xos tashkilotchilik sifatlarini rivojlantirib bormogi lozim.
Tashkilotchilikning umumiy sifatlari deganda, aqlning amaliy va chuko’r muloxaza yurita olishi, faollik va tashabbuskorlik, quyilgan maqsadga erishishda tiri’o’oklik, murakkab vaziyatlarda o’zini qo’lga ola bilish, uyushtira olish, kuzatuvchanlik, muomalaga kirishuvchanlik kabilar tushuniladi.


3.Tashkilotchilikni tarbiyalashda kasbiy ma’naviyatning o’rni.
Har qanday kasbiy faoliyatni amalga oshirishning muhim shartlaridan biri uning ma’naviyatidir. Kasbiy ma’naviyat nafakat shaxsiy sifat tarzida, balki, kasbiy tavsiflashda ham muxim ko’rsatkich sifatida aloxida baxolanadi. ‘edagogning ma’naviy dunyosi shunday shaxsiy sifatki, u insonni yuksak kasbiy mutaxassis egasi ekanligini ko’rsatadi. O’qituvchining ma’naviy yetukligi uning kasbiy faoliyatining asosiy mezonidir. Shuning uchun ham ta’lim muassasalarining mazmuni shaxs ma’naviy rivojlanishi asosida belgilanishi kerak.
O’quvchilarning xayotini, umuminsoniy ma’naviyat asosida faoliyatlarini yo’lga qo’yish orkali, o’qituvchi ularda dunyo madaniyatini egallab borib ma’naviy boyliklarni o’zlashtirishlari uchun yetarli shart-sharoitlar yaratadi. Bu, ayniksa, bugungi kunda ta’limning yangi, texnalogik jixatlari ochilib borayotgan bir ‘aytda juda muximdir. Dunyo bilan o’zaro bog’liklikni tashkil etish uchun, uning bor go’zalligi bilan yaxlit ko’rsata olish, insonni xayotiy qiziqishlari orkali *gasvirlab berishga aloxida ahamiyat berish zarur. Lekin dunyo o’zgarib borya’ti. U doimiy harakatda, bu esa shaxsni atrof- muhitni baxolashda, munosabat bildirishda, idealini aniqlab olishda mahlum kiyinchiliklarni yuzaga keltiradi.
Demak, o’quvchini dunyoda yuz berayotgan voqea-xodisalarni tushunishiga tezkor, okilona, mustaqil, ijodiy munosabatlarni bildirishiga tayyorlash o’z-o’zini va bo’o’alar faoliyatini boshqarishni bilishi va yo’lga qo’yishi muximdir. Yangi avlod va uning rivojlanishi, ma’naviy ijtimoiy xayotga moslashuvi, o’zini va boshqalarning faoliyatini boshqarish bilan bog’lik muammolarni yuzaga kelishi va uning yechimini to’ishga doim tayyor turish bugungi kun o’qituvchisi oldidagi asosiy vazifalardan biridir. Bu esa o’z navbatida o’qituvchidan yangi avlod uchun dunyoni kis etish, ko’rish va anglab yetishning yangi sharoitlarini izlab to’ish va yo’lga qo’yish, dunyoni yangitdan k)fa bilishi, tahlilil etishi, baxolay olishi zarur. Bu borada o’qituvchi kasbiy faoliyatining samaradorligi, uning kasbiy layoqati quyidagilarda o’z aksini to’adi.
- tizimli dunyoqarash, modelli tafakkurida;
- pedagogik faoliyatdagi ijodkorlik;
- yangi axborotlar bilan doimiy ravishda ko’rollanganligida;
- foliyatning samaradorligi, muomala va o’z-o’zini rivojlantirishida;
- aniq fanlarni va kasbiy bilimlarni ‘uxta egallashida namoyon bo’ladi.
O’quvchilarni mustaqil, ijodiy bilish jarayonini tashkil etish va yo’lga qo’yishda ‘aydo bo’lgan maxsus, jumladan, tashkilotchilik sifatlarini tarbiyalash, ijodiy harakterdagi vazifalarni hal etishga yo’naltirilgan o’qituvchi faoliyatida yangi vosita, usul, shakllarni doimo izlab to’ishga extiyojni shaklantirish muhimdir. Shunday qilib, yangi, ijtimoiy vazifalarni hal etish maqsadida yo’naltirilgan o’quvchilarni, tashkilotchilik sifatlarini shakllantirish uchun zarur bo’lgan pedagogning layoqatlilik darajasi, ta’lim sifatini ta’minlovchi kasbiy mahorati kelajakda yukori malakali kadrlar tayyorlashda muxim ahamiyat kasb etadi. Tashkilotchilikning o’ziga xos sifatlari: ichki sezgirlik, xushyorlik, xissiy irodaviy ta’sir eta olish, tashkilotchilik faoliyatiga moyillikni o’z ichiga oladi. pedagogik kasb va unga qo’yiladigan talablar o’zgarishsiz qoladi, deb bo’lmaydi balki, inson turli-tuman faoliyatlar ta’sirida shakllanib boradi. U mahlum sifat va harakatlarni shunchaki tashuvchi, yetkazuvchi subhekt sifatidagina faoliyat ko’rsatib kolmasdan, balki, yaxlit shaxs sifatida intilishi, ma’naviy boyliklari, xissiyoti va ko’rsatmalari, yo’nalishlari bilan o’ziga xos tarzda faoliyat yurituvchi inson hamdir.
Shuning uchun ham har bir o’qituvchi o’zini anglab yetishi, o’ziga xos xususiyatlarini, intilishlari, imkoniyatlari, kamchiliklari va uning sabablari, kasbiy faoliyatning o’ziga xos tomonlari va muvaffakiyatga erishish shartlarini, o’zining ustun tomonlarini, mazkur faoliyatning samarali kechishini ta’minlovchi imkoniyatlar va turli yo’nalishlarda ko’zda tutilgan vazifalarni yaxshi bilishi kerak. Bunday imkoniyatlarni o’z kasbiy faoliyatida ochiq, erkin namoyon kila borib o’qituvchi bu bilan o’quvchilar faoliyatida ochilmagan, imkon to’ilmagan, o’ziga xos xususiyatlarni, jumladan, tashkilotchilik faoliyati uchun zarur bo’lgan sifatlarni yuzaga chiqarish, ulardan foydalanish uchun keng imkoniyat yaratiladi. Bu esa o’z navbatida ijtimoiy psixologik va pedagogik tizim, “O’quvchi-o’qituvchi- O’quvchi” munosabatlarida ob’ekt-sub’ekt-ob’ekt o’zaro ta’sirni yuzaga keltiradi va oqibat o’quvchi, o’qituvchidagi tashkilotchilik sifatlarini ibrat-na’muna tarzida o’zlashtira borib, o’zidagi shunday sifatlarni aniqlash, namoyon etishga sharoit yaratiladi.
O’quvchilarda tashkilotchilik sifatlarini shakllantirishda quyidagi psixologik ko’rsatgichlar inobatga olinadi:
-o’quvchining qiziqish doirasi;
-faoliyatning yangi turlarini o’zlashtirishga bo’lgan ishtiyoki;
-muammoni ongli tushunib yetishi;
-xissiy barqarorlik;
-muayyan- xatti-harakatni yoki o’quv-ijodiy topshiriqlarni bajarishga xoxish;
-jamoada sardorlikka intilish va bor kuchini jamlash qobiliyati.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida tashkilotchilik sifatlarini
shakllantirishda o’qituvchi quyidagi talablarga amal qilishi maqsadga muvofiq:
-o’quvchilarda tashkilotchilik sifatlarini shakllantirish jarayoniga ‘edagogik va metodik jixatdan to’g’ri yondasha olishlari;
-o’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir qo’llanilganda, ularning qiziqishi, faolligi, shaxsiy tashabbusni inobatga olish;
-har bir topshiriqni bajarishda mashuliyat, burch xissining shakllanishi, o’zaro yordamlashishga intilish, o’z ustida mustaqil ishlashi, birdamlik, kerak bo’lgan paytda buysunish odatlarining tarkib to’ishi.
O’qituvchining faoliyatni amalga oshirish tartibi yuzasidan to’g’ri tushuncha berishi, bola erishgan yutuklarga munosib baxo berish, rag’batlantirish.
Ta’lim soxasidagi isloxotlarning bosh maqsadi jismonan soglom, aklan yetuk, har tomonlama rivojlangan, bir so’z bilan aytganda intellektual saloxiyatga ega yoshlarni tarbiyalashga qaratilgan. Yoshlarning intellektual saloxiyati esa ishchanlik, mexnatsevarlik, tashkilotchilik,
ijodkorlik, tashabbuskorlik kabi sifatlar bilan belgilanib, bu borada tashkilotchilik - bolaning qobiliyati, imkoniyatlarini ruyobga chiqarishda, jamoada hamkorlikka erishishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu nukqai-nazardan olib qaralganda boshlang’ich sinf o’quvchilarida tashkilotchilik sifatlarini shakllantirish pedagogik-psixologik jixatdan keng qamrovli maqsadlarga, ta’lim-tarbiya ishlarini yanada takomillashtirishga olib keladi.
Ma’lumki, ta’lim jarayonining muvaffaqiyati uning shakligagina emas, balki, qo’llanilayotgan metodlarning samaradorligiga ham bog’lik. Kishilik jamiyati tarakkiyotining barcha bosqichlarida yosh avlodga beriladigan bilim mazmuni - muayyan ijtimoiy to’zumning extiyoji, talabi, fan-texnika tarakkiyoti darajasi bilan belgilanib kelingan. Fan- texnikaning bugungi tarakkiyoti, ta’lim muassasalarida beriladigan mahlumot mazmuni o’quvchilarga ilmiy bilimlar berish, ularning ijtimoiy faolligini oshirish, tashkilotchilik sifatlarini shakllantirish yo’lida ko’nikma va malakalarni shakllantirishni ifodalaydi.
Shu maqsadda boshlang’ich sinf o’quvchilarida tashkilotchilik sifatlarini shakllantirishda quyidagi pedagogik faoliyat shakllaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir:
1.dars jarayoni - o’quvchilarga ijodiy topshiriqlarni berish; ularni muammoli vaziyatlarni hal qilishga jalb etish;
2.darsdan tashqari ishlar jarayonida - o’quvchilarning ommaviy tadbirlar (kechalar, bayramlar, festivallar, aksiyalar, forumlar, musobaqalar, intellektual bellashuvlar va xokazolar) da faol ishtirok etishlarini ta’minlash; to’garaklar (fan to’garaklari, mohir qo’llar va badiiy xavaskorlik to’garaklari) ga jalb qilish;
3.maktabdan ta’o’ari sharoitda - Pespublika “Kamalak” bolalar tashkiloti hamda YuNISEF tashkiloti tomonidan Pespublika mo’yosida uyushtirilayotgan tadbirlarda ishtirok etishlari uchun zarur shart- sharoitlarni yaratish.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida tashkilotchilik sifatlarini shakllantirishda ijodiy topshiriqlarning o’rni katta bo’lib, o’quvchi topshiriqni bajarish jarayonida o’zini urab to’rgan moddiy borlik bilan bevosita muloqotga kirishadi. U yoki bu darajada ta’sir ko’rsatish va uning ta’siridan baxramand bo’lish natijasida davomli shakllanib boradi. Har bir o’quvchining intellektual rivojlanishi uchun ta’lim berishda qulaylik yaratish kerak. Bu esa o’z navbatida ta’lim jarayonida o’quvchi uchun qo’lay pedagogik shart-sharoit vujudga kelishiga imkon beradi.