- 49 -
dünya torpaq fondu barədə FAO-nun məlumatı bir neçə məsələ barədə nəticə
çıxarmağa, torpaq fondu, onun strukturu, ölçüləri haqda fikir yürütməyə imkan verir.
Əvvəla, ümumi torpaq fondunun cəmi 37%-i kənd təsərrüfatı istehsalı üçün
yararlıdır. Bunun da cəmi 11%-i əhalinin qida məhsulu istehsalına imkan verir. Otlaq
sahəsi maddi istehsalı təmin edən əkin və çoxillik bitkilər altında olan torpaq
sahələrindən iki dəfə çoxdur, amma əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatının
yalnız 10%-ni verə bilir. Ikincisi, meşə resursları ümumi torpaq fondunun 32%-ni
əhatə edir. Düzdür, insanlar üçün meşələrin böyük əhəmiyyəti vardır, belə ki, o iqlim
əmələgəlmədə, suyun dövranında, meşə təsərrüfatının formalaşmasında böyük
əhəmiyyətə malikdir. Lakin insanların ərzaq məhsulu istehsalında ovçuluq, balıq ovu,
heyvanların otarılması, meyvə, göbələk, oduncaq və s. kimi məhsulun əldə olunması
və istifadəsində yalnız köməkçi vasitədir. Üçüncüsü, digər torpaqların sahəsi
meşələrin sahəsinə bərabərdir və burada istifadə istiqamətləri müxtəlifdir. Müxtəlif
ədəbiyyatlarda bu digər torpaqların təhlili göstərir ki, insanların istifadə etdikləri
obyektlər, tikililər, bir sözlə texnogen qurğular cəmi 2-3%-ni təşkil edir. Bu digər
torpaqların çoxu istifadəsiz səhralar, buzlaqlar, sıldırım qayalıqlar, bataqlıqlar, su
sahələri, buzlaqlar və digər obyektlərdir.
Təbiətdən istifadə məsələlərinin öyrənilməsi, onun insan cəmiyyətində tutduğu
mövqeyin dəkr edilməsində ən mühüm məsələlərdən biri sözsüz ki, dünya üzrə
torpaq resurslarının istifadə problemlərini öyrənmək, onu qorumaq, hətta ayrı-ayrı
regionlarda, hətta ölkələrdə vəziyyətin nə dərəcədə həyata keçirilməsini izləməkdir.
Ayrı-ayrı regionlarda torpaq fondunu təhlil edərkən görürük ki, dünyanın ən inkişaf
etmiş regionu olan Avropada torpaq sahələri, xüsusilə də əkinə yararlı torpaq
sahələrinin
çox
hissəsi
yaşayış
məntəqələrinin,
sənaye
obyektlərinin,
infrastrukturların altındadır. Bununla belə, istifadə olunan torpaqların xüsusi çəkisi də
bu regionda çoxluq təşkil edir. Digər regionlarda torpaq fondunun çox hissəsi,
məsələn Avstraliyada otlaqların, Cənubi Amerikada meşələrin, Asiyada yararsız
torpaqların payına düşür. Ölkələr arasında da belə fərqli cəhətlər mövcuddur.
Məsələn, əkin sahələrinin böyüklüyünə görə ABŞ (185.7 mln. ha), Hindistan (166.1
- 50 -
mln. ha), Rusiya (116.1 mln. ha), Çin (92.5 mln. ha) daha çox fərqlənir (M.səh.45).
Otlaqların sahəsinə görə Avstraliya (414 mln. ha), Çin (400 mln. ha), ABŞ (240 mln.
ha), Qazaxıstan (187 mln. ha), Braziliya (185 mln. ha), Argentina (142 mln. ha) daha
çox fərqlənir. Torpaq fondunun strukturunda Monqolustan (75%), Qazaxıstan (70%),
Avstraliya (50%), Argentina (55%) kimi ölkələrin xüsusi çəkisi daha çoxdur.
Istifadəyə yararsız torpaqların sahəsinə görə Rusiya (700 mln. ha), Kanada (355 mln.
ha), Çin(307 mln. ha), Əlcəzair (195 mln. ha), ABŞ (193 mln. ha), Liviya (159 mln.
ha).
Torpaq fondunun regionlar və ölkələr üzrə təhlili göstərir ki, torpaqla təmin
olunma səviyyəsində də böyük fərqli cəhətlər mövcuddur. Belə ki, regionlar arasında
adambaşına ən çox torpaq sahəsi Avstraliyada (30 ha), MDB ölkələri (8 ha),
C.Amerika (5.3ha), Şm.Amerika (4.5 ha), ölkələr arasında isə Rusiya (11.4 ha),
Braziliya (5.2 ha), Konqo Demokratik Respublikası (4.8 ha), ABŞ (3.4 ha), Argentina
(3.1 ha) və İran (2.3 ha) daha çox fərqlənir.
Yer kürəsində torpaqlardan istifadə, xüsusilə də əkin sahələrindən istifadə
böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də ayrı-ayrı ölkələrdə əkinə yararlı torpaq
sahələrinin qorunması, ondan maksimum dərəcədə səmərəli istifadə etməklə
çirklənməsinin qarşısının alınması daim diqqət mərkəzindədir. Məhz buna görə də
ayrı-ayrı ölkələrdə qeyri-əkəm sahələrindən, xüsusilə, meşə-çöl, yarımsəhra, bataqlıq,
dağətəyi maili ərazilərdən istifadənin həcmi artmış, 1990-2000-ci illərdə əkin
sahələrinin sahəsi təxminən iki dəfə artmışdır. Bununla belə, yenə də əkin sahələrinin
adambaşına miqdarı artmır, əksinə azalmaqda davam edir. Məsələn, 1950-ci ildə
dünyada adambaşına əkin sahəsi 0.48 ha, 1990-cı ildə 0.28 ha idisə, bu rəqəm 2005-ci
ildə cəmi 0.20 ha olmuşdur. Alimlər bunu əhalinin sürətli artımı ilə izah edirlər.
Digər tərəfdən, elm-texnika, yeni texnologiya inkişaf etdikcə torpaqların, xüsusilə də
əkinə yararlı torpaqların çirklənməsi, yaşayış, sənaye, infrastruktur obyektləri
tərəfindən zəbt olunur, dağ-mədən sənayesinin, kimya, neft-kimya sənayesinin əsirinə
çevrilir. Hesablamalar göstərir ki, hər il orta hesabla 10-15 mln. ha kənd təsərrüfatına
yararlı torpaq sahəsi azalır, yəni ya yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi zəbt olunur, ya da
- 51 -
səmərəsiz istifadənin nəticəsi kimi səhralıqlara çevrilir. BMT-nin hesablamalarına
görə pozulmuş torpaqlar hesabına hər il 40 mlrd. ABŞ dolları həcmində ziyan
vurulur.
Planetimizin ən böyük ekosistemi onun meşə örtüyüdür. Burada bütün növ
canlı aləm məskunlaşmışdır. Bu ekosistem fotosintez prosesini həyata keçirir,
atmosferdə qaz mübadiləsini tənzimləyir, canlı aləmi formalaşdırır, torpaq
əmələgəlmə prosesini sürətləndirir, suların saflaşdırılmasını həyata keçirir. Bu
ekosistem nəinki bitki və heyvanat aləminin cəmləşdiyi, həmçinin də vacib odun,
yanacaq, yeyinti, heyvandarlıq üçün yem, texniki, dərman və s. kimi resursların
toplandığı bir məkandır. Eyni zamanda bu ekosistem həmişə iqtisadi, ekoloji və
estetik əhəmiyyətinə görə də cəmiyyətin diqqət mərkəzindədir.
Meşələrin daha çox diqqəti cəlb edən əhəmiyyəti onun iqtisadi cəhətdən
qiymətləndirilməsi və istifadəsidir. Bu xüsusiyyətlərinə görə meşələri ağacların
sıxlığına, sahəsinə və oduncağına görə qiymətləndirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir. Meşə təsərrüfatı, kənd təsərrüfatı, ağac emalı, kimya və başqa sənaye sahələri ilə
yanaşı istirahət və müalicə xüsusiyyəti olan meşələrin regionlar üzrə yayılması,
ehtiyatı olduqca müxtəlifdir. Bir sıra regionlarda meşə iri əraziləri əhatə etsə də
adambaşına təminatı azdır.
Meşə resurslarının coğrafi yayılması
Cədvəl 1.7
Regionlar
Meşə sahəsi
mln.ha
Meşə örtüyünün sahəsi Meşəlik %-lə
Oduncaq
ehtiyatı,
mlrd.m
3
Bütöv,
mln.ha
Adambaşına
ha
MDB
940
755
2.2
35
84
Avropa
195
150
0.3
27
19
Asiya
660
500
0.2
19
55
Afrika
1140
545
0.9
18
56
Şm.Amerika
750
455
1.7
25
53
C.Amerika
1260
970
2.2
48
110
Avstraliya və
Okeaniya
180
70
0.5
9
7
Dünya üzrə
5125
3445
0.6
27
348
Dostları ilə paylaş: |