TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ

 
- 46 - 
Dünya üzrə iqtisadi hidropotensial iş və ondan istifadə 
Cədvəl 1.6 
Regionlar 
İqtisadi hidropotensial 
Bütün potensiala 
nisbətdə istifadə %-lə 
mlrd. kvt/saat 
%-lə 
MDB 
1100 
11.2 
20 
Avropa 
710 
7.3 
70 
Asiya 
3670 
27.3 
14 
Afrika 
1600 
16.4 
3 
Şm.Amerika 
1600 
16.4 
38 
Latın Amerikası 
1900 
19.4 
16 
Avstraliya 
və 
Okeaniya 
200 
2.0 
18 
Dünya üzrə 
9780 
100.0 
21 
 
   
Cədvəldən  göründüyü  kimi  hidroenerji  potensialından  daha  çox  istifadə  edən 
region  Avropa  və  Şimali  Amerikadır.  Bu  rəqəmin  az  olduğu  regionlarda  əsasən 
inkişaf etməkdə olan ölkələr yerləşir və onlar istifadə oluna biləcək potensialın üçdə 
ikisini  hələ  mənimsəməmişlər.  Ölkələr  içərisində  istifadə  olunan  potensial  arasında 
da  fərqlər  mövcuddur.  Belə  ki,  iqtisadi  hidropotensialın  təxminən  yarısı  Çin  (1260 
mlrd. kvt/saat), Rusiya(850), Braziliya (765),  Kanada  (540), Hindistanın (500 mlrd. 
kvt/saat)  payına  düşür.  Bu  potensialdan  istifadə  səviyyəsi  də  müxtəlifdir.  Belə  ki, 
Fransa,  İsveçrə,  İtaliya,  Yaponiya  kimi  dövlətlər  demək  olar  ki,  bütün  potensialdan 
istifadə edirlər. ABŞ və Kanadada bu 38-40%, Çində 16%, Hindistanda 15%, Peruda 
5%, Konqo DR-da 1.5%-dir. Rusiya böyük potensiala malik olsa da onun cəmi 18%-
ni mənimsəyə bilmişdir.  
 
Təbii və süni göllərin təbiətdə və məişətdə əhəmiyyəti böyükdür. Belə ki, təbii 
göllərin əksəriyyəti şirin su mənbəyidir və məişətdə, təsərrüfatın ayrı-ayrı sahələrində 
geniş  istifadə  olunur.  Məsələn,  Böyük  Göllər,  Ladoqa,  Oneqa  kimi  göllər  gəmiçilik 
üçün  əlverişlidir  və  istifadə  olunur.  Bir  sıra  göllər,  xüsusilə  çöl  və  yarımsəhra 

---

 
- 47 - 
zonalarında yerləşən göllər duzlu, acı dadlı göllərdir. Onlardan kimya sənayesi üçün 
xammal,  mətbəxdə  istifadə  etmək  üçün  xörək  duzu  istehsal  olunur.  Göllərin  üzvü 
aləmindən istifadə böyük praktik əhəmiyyət kəsb edir. Süni göllər insan fəaliyyətinin 
nəticəsidir  və  onlar  bir  sıra  məqsədlər  üçün  yaradılır.  Su  anbarlarının  əsas  vəzifəsi 
çay  sularının  toplanması,  onun  su  sərfinin  tənzimlənməsidir.  Bundan  başqa  ondan 
suvarma,  su  təchizatı,  hidroenerji  istehsalı,  gəmiçilik,  rekreasiya,  idman  və  s. 
məqsədilə  də  istifadə  olunur.  Su  anbarlarının  yaradılma  tarixi  çox  qədimdir.  Ilk  su 
anbarları  qədim  əkinçilik  mədəniyyətinin  inkişaf  etdiyi  Nil,  Yantsızı,  Qanq,  Dəclə, 
Fərat  və  başqa  çayların  üzərində  yaradılmışdır.  Sonralar  Asiya,  Afrika,  Avropa  və 
Amerikanın ayrı-ayrı ölkələrində yaradılmağa başlanılmış, sənayeləşmə dövründə isə 
geniş vüsət almışdır. Ikinci dünya müharibəsindən sonra su anbarlarının tikintisi daha 
da sürətlənmiş və XX əsrin 60-cı illərində özünün yüksək səviyyəsinə çatmışdır. 60-
cı  illərdən  sonra  elmi  diskussiyalarda  iri  su  anbarlarının  tikilməsinin  təbiətlə  mənfi 
təsiri  geniş  şəkildə  müzakirə  olunmağa  başladı  və  bu  gün  də  davam  etməkdədir. 
Həqiqətən  də  iri  su  anbarlarında  toplanan  böyük  miqdarda  su  qrunt  sularının 
səviyyəsinin  artmasına,  əkinə  yararlı  torpaq  sahələrinin  şoranlaşmasına  və  ya  su 
altında qalmasına, həmin ərazilərdən yaşayış məntəqələrinin köçürülməsinə, əhalinin 
miqrasiyasına, ərazinin mikroiqliminin dəyişməsinə səbəb olur.  
 
Hazırda  60  mindən  çox  su  anbarı  mövcuddur  ki,  ümumi  sahəsi  400  min 
kvadeat kilometrdən çoxdur. Bu anbarların ümumi həcmi 6600 kub. km, istifadə üçün 
yararlısı  isə  3000  kub.km-dir.  Azərbaycanda  su  anbarları  müxtəlif  istiqamətlidir, 
əsasən  də  suvarma  və  elektrik  enerjisi  istehsalı  üçün  yaradılmışdır.  Lakin  ən  iri  su 
anbarı  olan  Mingəçevir  su  anbarı  müxtəlif  profillidir.  Ondan  həm  suvarma,  elektrik 
enerji  istehsalı,  həm  də  rekreasiya,  turizm,  idman,  balıqçılıq  və  s.  məqsədlə  də 
istifadə olunur.  
 
 
 
 

---

 
- 48 - 
4. Bioresursların təsərrüfata cəlb edilməsinin iqtisadi – coğrafi problemləri. 
 
 
Yer kürəsində torpaq, bitki örtüyü və canlılar aləmi bioresursların tərkib hissəsi 
kimi  insanların  təsərrüfat  fəaliyyətinin  əsasını  təşkil  edir.  Insanlar  bu  resurslardan 
istifadə  etməklə  özlərinin  maddi  və  mənəvi  tələbatlarını  ödəyir.  Bu  resursların 
yayıldığı  ərazilər  əsasən  yer  qabığı,  onun  müxtəlif  hissələridir.  Belə  ki,  torpaq  qatı 
yer  qabığının  üst  hissəsini,  bitki  aləmi  bu  torpağın  üzərini,  heyvanat  aləmi  isə  şərti 
olaraq  atmosferin  10  km-dək  yüksəkliyini,  qurunun  3  km-dək  və  yaxud  neft  və  daş 
kömürün  yerləşdiri dərinliyədək olan hissəsini əhatə edir. Yerin quru  hissəsi  elə bir 
təbii  resursdur  ki,  ensiz  nə  canlı  aləm,  nə  də  təsərrüfatın  müxtəlif  sahələri  inkişaf 
etdirilə bilinməz.  
 
Digər  təbii  resurslardan  fərqli  olaraq  bu  resurs  bir  sıra  xüsusiyyətlərinə  görə 
fərqlənir.  Əvvəla  onu  bir  yerdən  digərinə  aparmaq  olmaz,  ikincisi,  tükənəndir  və 
konkret  ərazi  daxilindədir,  üçüncüsü,  çoxşaxəli  əhəmiyyəti  olsa  da  hər  hansı  bir 
zaman  daxilində  müəyyən  bir  sahənin  istifadəsinə  həsr  oluna  bilər.  Burada  ərazinin 
əkin  sahəsi,  sənaye  və  ya  kənd  təsərrüfatı  məqsədilə  istifadəsi,  yaxud  da  tikililər, 
infrastrukturlar, yaşayış məntəqələri altında qala bilər.  
 
Əhalinin  istifadə  əsas  hissə  torpaqdır.  Bu  torpaqlar  əkinə  yararlı,  yaxud  da 
infrastruktur kimi insanların istifadəsindədir. Insanlar daim əkinə yararlı torpaqlardan 
öz  məqsədləri  üçün  istifadə  edir,  onun  məhsuldarlığının  artırılmasına  çalışır,  bəzən 
isə həddən çox istifadə etməklə onu yararsız hala salır.  
 
Yer  kürəsinin  torpaq  fondu  ümumi  quru  sahəsini  əhatə  edir,  yəni  149  mln. 
kv.km  və  ya  14.9  mlrd.ha-dır.  FAO-nun  mütəxəssislərinin  hesablamalarına    görə 
Antarktida və Qrenlandiyanın ərazisini çıxmaqla ümumi torpaq fondu 130.5 mln. kv. 
km  və  ya  13.5  mln.  ha-dır.  Burada  kənd  təsərrüfatı  istiqamətli  torpaq  sahəsi  4846.1 
mln.  ha  və  ya  ümumi  sahənin  37.1%-ni  təşkil  edir.  Bunun  da  1345.3  mln.  ha  və  ya 
10.3%-ni  əkin  sahəsi,  105.5  mln.  ha  və  ya  0.8%-i  çoxillik  bitkilət  altındakı  sahə, 
3395.3  mln.  ha  və  ya  26.0%-ni  otlaq  sahəsi,  4138  mln.  ha  və  ya  31.7%-i  meşələrin, 
4061.3  mln.  ha  və  ya  31.2%-i  digər  torpaqların  payına  düşür.  Bunları  təhlil  edərək 

---