TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 11 - onda təbiətdən istifadə iqtisadi, mədəni və ekoloji sağlamlıq kimi 3 formada özünü büruzə verir. Təbiətdən istifadəni torpaqdan istifadə, yerin təkindən istifadə, heyvanat aləmindən istifadə, atmosfer havasından istifadə kimi müxtəlif qruplara ayıra bilərik. Təbii vasitələr isə öz növbəsində bir neçə məqsəd üçün istifadə oluna bilər. Məsələn, su içmək üçün, həmçinin hidroenerji mənbəyi kimi və nəqliyyat vasitəsi kimi məişətdə istifadə edilir. Meşədən oduncaq mənbəyi, istirahət yeri, otlaq, giləmeyvə, dərman bitkiləri toplamaq və başqa məqsədlər üçün istifadə edilir. Ətraf mühitin obyektlərinin insan tərəfindən ilkin mənimsənilməsi, istifadə edilməsi də təbiətdən istifadə kimi izah edilə bilər. Biz təbiətdən istifadə edərkən əsasən təbii resurs potensialının qorunmasını təmin etməklə təbii ehtiyatlar, təbii şərait və cəmiyyətin sosial iqtisadi inkişafı arasında qarşılıqlı münasibəti düzgün qurmağa çalışmalıyıq. Çünki geniş mənada “Təbiətdən istifadə” fikri təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı münasibəti şəraitində bir-birinə təsir prosesidir. Biz təbiətdən istifadə edərkən yalnız bir istiqamətdə olan fəaliyyəti yəni insanın təbiətə təsirini nəzərdə tutmamalıyıq. Həmçinin təbiətin də insana təsir edə biləcəyini unutmayaq. Biz təbiəti istismar edirik. Bəs, görəsən, bu qədər istismarın qarşılığında təbiətin cavabı necə olacaq? Tarixi inkişaf dövründə insanların sayının artması yeni ərazilərin mənimsənilməsini, tələbatın daim artmasına görə daha çox məhsul istehsal edilməsini, deməli yeni zavodlar, fabriklər, digər istehsal və xidmət təyinatlı obyektlər tikilməsini zəruri etmişdir. Ona görə daim yeni-yeni şəhərlər, kəndlər salınır, onların iqtisadi bazasının genişləndirilməsi üçün müəssisələr təşkil olunur, yaşayış ərazisi genişlənir. Nəticədə insanlar təbiətdən getdikcə daha çox istifadə edir, onun geniş sahələrini təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edir, təbiətin ehtiyatları çox hasil edilir. Bunlar isə təbiətə qaytarılan tullantıların artmasına səbəb olur. Bu isə o deməkdir ki, cəmiyyətlə təbiətin münasibətlərində insanlar ona ikiqat ziyan vurur. Cəmiyyətin tələbləri qeyri – məhdud, təbii sərvətlər isə məhduddur. Əsas ziddiyyət elə buradan yaranır, yəni: 1) cəmiyyətin tələbatı sonsuz və tamamilə qarşısı alınmazdır; 2) cəmiyyətin sərəncamında əmtəə və xidmət istehsalı üçün gərəkli olan - 12 - resurslar məhdud və aztapılandır. Demək, təbiətdən istifadə edərkən əsas məqsədimiz məhdud resurslardan səmərəli istifadə etməklə cəmiyyətin tələbatının ödənilməsi tədbirlərini müəyyən etmək və bu tədbirlərin həyata keçirilməsinin yollarını öyrənməkdən ibarət olmalıdır. Bu istiqamətdə resursların səmərəli bölüşdürülməsi üsulu da sərfəli yollardan biridir. Səmərəli bölüşdürülmə tələb edir ki, əmtəə və xidmətlərin çeşidlərinin seçimi düzgün olsun, başqa sözlə, hər bir əmtəə vahidi daha az məsrəflə istehsal edilsin. Yəni: resursların səmərəli bölüşdürülməsi dedikdə, resursların o əmtəə və xidmətlərin istehsalına sərf edilməsi nəzərdə tutulur ki, cəmiyyətin ona daha çox ehtiyacı var. Bu o deməkdir ki, məhdud resurslar kompaniya və sahələr arasında elə bölüşdürülməlidir ki, cəmiyyət indi məhz həmin əmtəə və xidmətlərə ən çox tələbat duyur. Uzun illərdir ki, insan durmadan inkişaf etmək və ehtiyacını ödəmək məqsədilə təbii sərvətlərdən düşünülməmiş tərzdə istifadə edir. Sanki insanlar İ.Miçurinin söylədiyi” “Biz təbiətdən xeyirxahlıq gözləməməliyik, onları ondan almaq bizim vəzifəmizdir” – fikrini öz xeyirlərinə istifadə edirlər [29,115]. Lakin insan dərk etmir ki, təkcə almaq lazım deyil, həm də təbiətdə insan fəaliyyəti nəticəsində baş vermiş itgilərin yerini doldurmaq lazımdır. Təəssüflər olsun ki, bu təsirlər nəticəsində həm planetimizdə, həm də respublikamızda ekoloji tarazlıq ciddi surətdə pozulub. Məsələn, uzun müddət Mərkəzi Aran rayonlarında pambığın intensiv əkilməsi torpaqların şoranlaşmasına və sıradan çıxmasına səbəb olub. Zamanında K.Marks: “Kapitalizm təbiəti məhv edəcək və dağıdacaq”, - deyə qeyd etmişdi. Onun qeyd etdiyinə görə təsərrüfatın planlı inkişafı, təbii sərvətlərdən səmərəli və kompleks istifadə edilməsi, ekoloji mühitin saflığının təmin edilməsi yalnız sosializm şəraitində mümkündür [23,696]. Çünki müvazinətli surətdə bir-birindən təcrid edilmiş istehsalçı olan insanlar təbiətlə təmasda olduğu zaman mübadiləni səmərəli nizamlayır, təbiət üzərində kortəbii surətdə ağalıq etməyib onu nəzarət altında saxlayır, bunu az məsrəf müqabilində insan təbiətinə layiq şəkildə yerinə yetirir. Indi biz kapitalizmin təbiəti məhv etdiyi bir dövrdəyik. Hal-hazırda insanların uzun müddət daha çox gəlir, mənfəət qazanmaq, inkişaf etmək məqsədilə təbii - 13 - sərvətlərdən qəddarcasına istifadənin nəticəsi olaraq yaranan ekoloji problemlər eyni şəkildə yəni qəddarcasına insana doğru yönəlib. Buna insan tərəfindən meşələrin qırılması ilə başlayan problemləri misal göstərə bilərik. Insanın meşələrə təsiri bir neçə min il əvvəl insanın əkinçiliklə məşğul olmağa başlağıdı dövründən müəyyən edilmişdir. Rayonların çoxunda əkinçilik məqsədilə meşələr qırıldı, bu isə yer səthində küləyin sürətini artırdı, havanın temperatur, nəmlik rejiminin dəyişməsinə gətirib çıxartdı. Torpağın nəmliyi, buxarlanma da öz növbəsində çayların axım rejimini dəyişdi. Quru iqlimli regionlarda meşələrin qırılması toz tufanları torpaq örtüyünün pozulmasına, təbii şəraitin dəyişməsinə gətirib çıxartdı. Göründüyü kimi, təbiətin sadəcə bir elementinə qarşı atılan səhv bir addım bütün təbiət komponentlərinin yararsız hala düşməsinə səbəb oldu. M.C.Atakişiyev bu haqda belə qeyd etmişdir ki, tarixi prosesin gedişində əvvəllər təbiətin insanlığa təsiri zəif olduğu müşahidə edilsə də, sonralar, xüsusilə də hazırki dövrdə təbiətin dəyişməsi insanlara və onların təsərrüfatına güclü, lokal, regional və qlobal təsir göstərir [6.219]. Halbuki, ekoloji kontekstdə inkişaf təbii və əmək ehtiyatlarının elə istifadəsidir ki, bu həyatın keyfiyyətinə və yaxşılaşmasına xidmət etsin. İnsanın mühitlə hər zaman əlaqədə olmasına baxmayaraq onun təbiətə təsiri əsasən təsərrüfat fəaliyyəti zamanı intensivləşir. Təbiətə güclü antropogen təsir nəticəsində ətraf mühit gərginləşir, sosial və təbii şərait mürəkkəb əlaqələr sistemi yaradır. Məsələn, respublikamızın ən böyük problemlərindən biri səhralaşmadır. Ölkəmiz Cənubi Qafqazda səhralaşma prosesinin daha intensiv inkişafı ilə seçilir. Məlum olmuşdur ki, son illərdə təbii amillərlə yanaşı səhralaşmaya təsir göstərən əsasən antropogen amillər olmuşdur. Məsələn, elə rayonlar var ki, qışlaqda bir hektarda 2-3, bəzi tükənmiş torpaqlarda isə 1 qoyun saxlamaq mümkün olduğu halda, orada saxlanılan qoyunların sayı 40-45-ə çatır. Digər tərəfdən bəzi torpaqların 3 faizini hansısa kiçik ehtiyaclar üçün əkib-becərmək olar. Amma bu göstəriciyə baxmayaraq həmin torpağın 30-40%-i şum altındadır. Halbuki, onların dözümü yoxdur. Yəni, belə yerlərdə torpaq artıq dözmür, səhralaşma gedir. Səhralaşma öz- özlüyündə problemdir, amma onun əks tərəfi o deməkdir ki, həmin ərazilərdə olan Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|