TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari

381

Ssenari (script) 

– 

ekranlaşdırmaq (çəkilmək) üçün yazılan, kinofilmin, hazır­

lanacaq (efirə gedəcək) teleradio verilişinin məzmununu təfsilatı ilə şərh edən, 

gələcək ekran əsərinin səs və təsvir həllini, onun AV cəhətlərini göstərən ədəbi 

əsər; dram əsərinin planı, hər hansı süjetin sxemi.

Stanislavski  sistemi  (Stanislavsky  system) 

– 

TV  və  radio  verilişlərində 

teatrdangəlmə  yaradıcılıq  üsulu;  görkəmli  rus  rejissoru  K.  S.  Stanislavski­

nin  işləyib  hazırladığı  səhnə  yaradıcılığı  nəzəriyyəsi  və  metodologiyasının 

şərti  adı.  Bu  sistemin  ən  mühüm  estetik  tələbi  əsl  bədii  həqiqət  axtarışıdır. 

Stanislavskiyə görə, teatr həyatın mexaniki surətini deyil, onun inikasını ya­

radır,  həyat  hadisələrinin  sintezini  nümayiş  etdirməklə  şüura  və  hissə  təsir 

göstərir. Teatrın əsas məqsədi “insan ruhunun həyatını” yaratmaqdan ibarətdir. 

Bundan ötrü aktyor səhnədə həqiqi hisslər, fikirlərlə və real duyğularla yaşa­

malıdır. Bu isə psixotexnika üsullarını (“məqsəd”, “diqqət”, “iş”, “ana xətt”, 

“təsəvvür”, “emosional yaddaş”, “temp”, “ritm” və s.) öyrənmək yolu ilə əldə 

edi lir. Stanislavski səhnədə daxilən yaşama prosesinə böyük əhəmiyyət ver­

miş, lakin aktyorun zahiri texnikasını, duyğularını ifadə etmək bacarığını da 

yüksək qiymətləndirmişdir. S. s.­nə görə aktyor güclü və məlahətli səsə, aydın 

tələffüzə, yaxşı plastikaya, çevik bədən hərəkətlərinə malik olmalıdır. İlk radio 

və teletamaşalarda S. s.­nə üstünlük verilirdi.

Statik (static)  

– 

donuq, tərpənməz, hərəkətsiz; tarazlıq və sükut halında nə­

zərdən keçirilən.

Stendap (stand -up)  

– 

görüntüyə sənədlilik xarakteri vermək və  tamaşaçını 

inandırmaq məqsədilə reportyorun hadisə yerində kadra çıxaraq informasiya 

verməsi. S., daha çox, göstərilməsi mümkün olmayanları demək üçün istifadə  

olunur. Məs., haradasa arxa planda toplantı keçirilir, yaxud qəza baş verib, 

mitinq gedir, kamera qarşısına çıxan reportyor bu hadisələrin cərəyan etdiyi 

nöqtədə  dayanaraq,  nə  baş  verdiyi  barədə  danışır.  S.  jurnalistin  seçdiyi  ya­

radıcılıq forması kimi mühüm funksiya daşıyır və daha çox, deyilənləri əks 

etdirən videosıra olmadıqda, mövzuya məkan reallığı vermək lüzumu yaran­

dıqda, süjetin bir hissəsindən digər hissəsinə plastik keçidə ehtiyac duyulduq­

da, yaxud reportyorun mövcud şəraitə “müdaxilə etməsi”, nəyi isə tamaşaçıya 

göstərməsi lazım gəldikdə istifadə olunur.

Stop-kadr (still frame) 

– 

1) ekranda kadrın dayandırılması (yazma rejimindən 

çıxarma, dayanma,videobaşlığı dondurma); yaxud hər hansı təsviri, epizodu 

vurğulamaq məqsədi ilə əvvəlcədən seçilmiş bir kadrın xüsusi effektlə bir neçə 

saniyə donuq (foto kimi) vəziyyətdə saxlanması; 2) elektron montaj effekti.

Studiya  (studio  house) 

– 

müxtəlif  verilişlərin  çəkilməsi  üçün  nəzərdə  tu­

tulan  və  akustik  cəhətdən  hazırlanmış  yer;  foto,  tamaşa  və  kino  çəkilişləri 

aparmaq, radio və TV stansiyasında verilişləri efirə vermək üçün xüsusi ava­

danlıqla  təhciz  olunmuş  qapalı  məkan.  Səsli  yayımda  böyük,  orta  və  kiçik 

konsert (musiqi) S.­ları, mətn oxumaq üçün ayrıca  direktor  S.­sı, həmçinin 

ədəbi­dram S.­ları olur. Ədəbi­dram S.­ları, adətən, əsas S. bloklarından ibarət 

olur. TV yayımı şəraitində S.­lar böyük, orta və kiçik kateqoriyalara bölünür.

Sublimasiya  (sublimation) 

– 

hərfi  mənada:  yüksəlmə,  qalxma.  1)  bərk 

maddənin qızdırıldıqda ərimədən (maye halına düşmədən) qaz halına keçməsi, 

---

382

buxarlanması;  2)  ekran  əsərində  (eləcə  də  səhnədə)  obrazın  mahiyyətinin 

üzə  çıxmasına  xidmət  edən  forma­məzmun  şəkildəyişməsi.  Audiovizuallıq 

şəraitində S. effekti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. TV­də S. “qaynar”  (təsvir) və 

“soyuq” (nitq) vasitələrin sintezindən istifadə edərək tamaşaçını duyğulandır­

maqla  onun şüuruna təsir etmək mənasında işlədilir.

Submədəni (subcultural) 

– 

sosiologiyada və kulturologiyada istifadə olu­

nur; üstün olan çoxluqdan, həmçinin bu mədəniyyətin daşıyıcısı olan sosial 

qrupdan fərqlənən cəmiyyətin mədəniyyətinin bir hissəsidir. 

Subtitr (subtitre) 

– 

alt yazı. Adətən, iki təyinatı olur: 1) əcnəbi dildə olan, 

yaxud  qavranılması  çətin  dialoq,  danışıq  tərcümə  edilərək  tele  və  ya  kino 

təsvirin aşağı hissəsində yazılır; 2) kadrda danışan adamın kimliyi, yaxud hər 

hansı təsvirin özəllikləri ekranda yazı ilə əks edilir.

Süjet  (plot/topic/ssubject) 

– 

1)  TV­də  müxtəlif  janrlarda  çəkilmiş  sənədli 

və  bitkin  görüntülərin  ümumi  adı;  bədii  əsərdə  iştirak  edən  surətlərin  xa­

rakterlərini açıb göstərən və əsərin əsas konflikti ilə bağlı olan əhvalat, tarixçə; 

mövzu, məzmun; əsərin daxili, intellektual və emosional konstruksiyası. S.­

in strukturuna üç komponent 

– 

başlanğıc, şərh və sonluq daxildir; 2) sənət 

əsərlərində  obyektiv  varlığın  bütün  ziddiyyət  və  mürəkkəbliyi  ilə  qarşılıqlı 

əlaqədə təsvir olunan hadisələrinin məcmusu. S.­də əsas həyat konfliktləri əks 

olunur. Ədəbi süjetdən fərqli olaraq jurnalistika (o cümlədən radio və telejur­

nalistika) S.­i çoxşaxəli deyil, “yığcam”dır. Jurnalistikada S. dedikdə faktların, 

hadisələrin, fikirlərin, hiss­həyəcanların davamlılığı başa düşülür. İnsanların 

xarakterləri,  taleləri,  ictimai  ziddiyyətləri,  münaqişələr  də  burada  açılır.  Bir 

qayda olaraq, jurnalistika S.­ində hadisələrin inkişafı bir­biri ilə sıx bağlı olur, 

kulminasiya və problemlər düyününün açılması isə, az qala, ən inkişaf etmiş 

hissəyə çevrilir. S. hadisənin və ya təzahürün mexaniki surəti, predmetin qu­

ruluşunun səthi inikası deyil, o, yaradıcılıq prosesinin nəticəsi kimi meydana 

çıxır və müəllifin izlədiyi sosial məqsədə uyğun şəkildə qurulur.

Şərhçi (commentator/reviewer)  

– 

hadisələr arasında səbəb­nəticə əlaqələrini 

işıqlandıran, baş verən olayların mahiyyətini aydınlaşdıran, izah edən, müm­

kün nəticə və proqnozlar barədə danışan şəxs. Adətən,  Ş.­lər müxtəlif sahələr 

(siyasi, iqtisadi, idman və s.) üzrə ixtisaslaşırlar.

Şou (show) 

– 

tamaşa. Nəyi isə nümayiş etdirmək, göstərmək; estrada, sirk, 

idman, caz orkestrləri, balet “ulduz”larının iştirakı ilə təmtəraqlı səhnə tama­

şası, musiqili, əyləncəli proqram. Ş. reklam vasitəsi kimi də geniş yayılmışdır; 

Qərbdə TV verilişlərinə verilən ümumi ad.

Şou-biznes  (show-business) 

– 

əyləncə  sahəsində  və  əyləncə  sənayesində 

ticarət (kommersiya) fəaliyyətidir.

Şoumen (showman) 

– 

əsasən, danışıq janrında (tok­şou) qurulmuş kütləvi 

bədii­əyləncəli, musiqili verilişlərin aparıcısı. Yüksək erudisiya, xoş qılıq, ob­

yektiv və ədalətli olmaq, müxtəlif fərdlərin dialoqu vasitəsilə kütləvi şəkildə 

həqiqət axtarışına qoşulmaq, bu prosesdə iştirakçılara kömək etmək Ş. üçün 

əsas keyfiyyətlərdən sayılır. Müxtəlif dünyagörüşə, fərqli siyasi baxışlara , xa­

rakter və temperamentlərə malik insanların toplaşdığı auditoriyanı nəzarətdə 

saxlamaq  Ş.­dən  təkcə  jurnalistlik  deyil,  həm  də  aktyorluq  məharəti  tələb 

---