Telman Orucov
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
tələb etdilər. Əli buna razılıq verdi və məhkəməni uduzdu. Əlinin tərəfdarlarının bir hissəsi məhkəmənin qanuniliyini etiraf etməyi rədd etdi və öz rəhbərinə ümidini itirdi və xəlifənin düşərgəsini tərk etdi. Bu gedənləri xaricitlər adlandırdılar və Əli sonralar onlardan birinin xəncəri ilə qətlə yetirildi. Onun tərəfdarları xüsusi partiyaya ayrıldılar (ərəbcə bu, «şiə» adlanır, bu sözdən də onların adı olan «şiələr» yaranmışdır). Onlar hesab edirdilər ki, Əli xüsusi yüksək müqəddəsliyə malikdir və bu, onun birbaşa varislərinə keçir. Əlinin törəmələrindən biri Ölməz Mehdi (xilaskar) şiələrin rəyinə görə dünyanın lap sonundan əvvəl insanların yanına gələcəkdir. Bu ideyalar şiələrlə digər müsəlmanlar – sünnülər arasındakı başlıca mübahisə mövzusudur. Sünnülər Əlini müstəsna dərəcədə nüfuzlu hesab edirlər, ancaq həm də onu adi adam sayırlar. Digər mühüm ehkamlar və rituallar isə onlarda və digərlərində eynidir. İndi şiəlik əsasən İranda, həmçinin İraqda və Azərbaycanda inanc məzhəbidir. Əlinin ölümündən sonra xilafətdə hakimiyyət Əməvilər nəslindən olan Müaviyəyə keçdi. Dövlətin paytaxtını o, Dəməşqə köçürdü. Əməvilər dövründə xilafətin qoşunları Şimali Afrikanı fəth edib, 711-ci ildə Gibraltar boğazından Avropaya keçərək, vestqotları darmadağın etdilər və bütün Pireney yarımadasını tutdular. Şərqdə ərəblər Hindistana və Çinin səprhədinə çatdılar. Xilafət o vaxtkı dünyanın yarısını tutaraq öz siyasi qüdrətinin zenitinə çatdı. Əməvilər sülaləsindən olan və 685-705-ci illərdə xəlifəlik etmiş Əbd əl- Malik hökmranlığının ilk yeddi ilində süqut ərəfəsi ilə üzləşməli oldu. Bizanslılar müsəlmanlardan Ermənistanı aldılar, İraqda isə qureyşli ağalıq edirdi, Bəsrədə xaricitlər möhkəmlənmişdi, Kufədə isə – şiələr hakim mövqedə idi. Ona xilafətin zədələnmiş birliyini çətinliklə bərpa etmək nəsib oldu. Ondan sonra Əbd əl-Malik dövləti yenidən qurmağa başladı. Əbd əl-Malikin dövründə ərəb dili xilafətin rəsmi dilinə çevrildi, bütün dövlət sənədləri həm paytaxtda, həm də əyalətlərdə bu vaxtdan etibarən ərəb dilində yazılmağa başlandı, əvvəllər isə bu sənədlər işğal edilmiş xalqların dilində tərtib olunurdu. Bu tədbir imperiyanın birliyini xeyli möhkəmləndirdi. O, xilafətdə pul islahatı apardı və imperiyanın öz sikkələri meydana çıxdı, onlar Bizans və İran pullarını əvəz etdi. Dəməşqin sikkə düzəldən müəssisəsində qızıl dinarlar və gümüş dirhəmlər buraxılırdı, əyalətlərdə isə yalnız gümüş sikkələr döyülürdü. Əbd əl-Malik həmçinin vergi qoyulmasını qaydaya saldı və ordunu islahata uğratdı Yerusəlimdə o, möhtəşəm Qübbət əs-Səhra («Qaya qübbəsi») məscidini çox qədim Solomon (Süleyman) məbədinin yerində ucaltdı. Əməvilərin ağalığını daxili çəkişmələr gücdən saldı. Peyğəmbərin dayısı Abbasın törəmələri xəlifəyə qarşı üsyan qaldırdılar. Onları şiələr və Şərqi iranlılar dəstəklədilər. 749-cu ildə qiyamçıların qoşunu pers Abu Müslimin başçılığı altında taxt-taca ilk Abbasi xəlifəsini yüksəltdilər. Abbasilər paytaxtı Bağdada köçürdülər və müsəlman imperiyasına XIII əsrin ortalarına qədər hökmranlıq etdilər. Abbasilər epoxasında müsəlmanların hərbi qızğınlığı tədricən yoxa çıxdı, Bağdad xilafətinin özü isə müstəqil dövlətlərə parçalandı. Əməvilərin qoşunu Pireneydən keçərək İspaniyanı tutub, cənubi Fransaya sahib oldu. Xəlifə I Validin on illik hökmranlığı dövründə əməvilərin işğal siyasəti davam etdirildi. Şərqdə və qərbdə ərəblər sürətli qələbələr çaldılar. Onlar Şimali Afrikaya sahib olduqdan sonra Tarik ibn Ziyadın başçılığı altında ərəb qoşunu 711-ci ildə Gibraltar boğazını keçib Avropa torpağına qədəm basdı. 1200 il bundan əvvəl Kserksin başçılığı altında perslər Yunanıstanı tutmağa cəhd etsə də, Salamin dəniz döyüşündəki ağır məğlubiyyətdən sonra geri, Asiyaya çəkilməli oldular. Asiyalılar, daha doğrusu ərəblər (mavrlar) Pireney yarımadasını işğal etməyə başladılar. İspaniya sahillərindəki qaya o vaxtdan Tarik dağı – ərəbcə Cebel üt-Tarik adlanır və ispanların tələffüzündə bu söz “Gibraltar” kimi səslənir. 715-ci ildə bütün İteriya yarımadası müsəlmanların əlində idi. Əməvilər isə bu vaxt öz qüdrətlərinin zirvəsinə çatmışdılar. Lakin Fransanın cənubunun işğalının davamı uğurlu olmadı. Frank mayordomu Karl Martell ərəbləri məğlub etdi, bu vaxt onlar Luara çayına qədər çatmışdılar. Bu məğlubiyyətə baxmayaraq, ərəblər hələ bir neçə onillik Provans əyalətində hakimiyyəti əllərində saxladılar. Müsəlman işğalçılarının hərbi ekskanstisiyası Avropaya ərəb incəsənətinin və fəlsəfəsinin daxil omlasına şərait yaratdı. Ərəb mədəniyyəti Qərbi Avropada təbabətin və təbii elmlərin inkişafına təkan verdi. İspaniyanın cənubunda səkkiz əsr ərzində mövcud olan Əl-Əndəlus sivilizasiyası Avropaya elmi və mədəni inkişaf epoxasını töhfə verdi. 750-ci ildə Əməvilər sülaləsini xilafətin taxt-tacında Abbasilər əvəz etdi. Onlar öz yollarını peyğəmbər Məhəmmədin əmisi və ardıcılı Abbasa bağlayırdılar. Onlar Əməvilərə qarşı mübarizədə xilafətin şərqində dəstək tapdılar. Şərqi iraqlıların arasında ərəblərin hökmranlığına olan narazılıq artmışdı. Hələ 747-ci ildə üsyan etmiş iranlıların lideri Əbu Muslim – Xorasanda Abbasilərin qara bayrağını qaldırmışdı. 750-ci ildə axırıncı Əməvi xəlifəsi olan II Mervan üzərində qələbədən sonra xilafət yeni sülalənin banisi olan Əbulabbas Saffahın əlinə keçdi. O, əməviləri rəhmsizliklə məhv edirdi. Yalnız gənc Əbd ər-Rəhmana Əndəlusa qaça bilmək nəsib oldu, burada o, 756-cı ildə Kordoba əmirliyini yaratdı. Beləliklə, bu vaxt iki xilafət mövcud oldu – Abbasilərin Bağdad xilafəti, əməvilərin Kordoba xilafəti və axırıncı ispan dünyasında yeganə qanuni hakimiyyət olduğunu iddia edirdi. Kordoba müsəlmanların dini mərkəzinə çevrilir. Şəhərdə 3 min məscid tikilmişdi. Abbasiləri dəstəkləyən iranlılar əsasən İslamın şiə qoluna mənsub idilər. Lakin Abbasilər xilafətə sahib olduqdan sonra tezliklə şiəlikdən ayrıldılar və özlərinin sünnülüyün tərəfdarı olduqlarını göstərdilər. Buna baxmayaraq, iranlıların xilafətdə rolu xeyli artdı. Abbasilərin paytaxtı Bağdadda (şəhər 762-ci ildə yenidən tikilmişdi) küçələrdə və sarayda fars dili tədricən ərəb dilini sıxışdırdı. Öz sələflərindən fərqli olan Abbasilər heç də qələbələri ilə öyünə bilməzdilər, ona görə də imperiyanı parçalanmaqdan saxlaya bilmədilər. XII-XIII əsrlərdə onlar türk hökmdarlarının tabeliyində oldular. Lakin abbasilərin idarə etməsi tarixə ərəb-müsəlman mədəniyyətinin və elminin çiçəklənməsi epoxası kimi daxil oldu. Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|