Телман Оруъов

 
27 
Etrusk  mədəniyyətinin  bütün  maddi  qalıqlarından  göründüyü  kimi,  burada 
dinin  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  etməsi  şübhəsizdir.  İtalik  xalqlarından  fərqli  olaraq 
etrusklar  bəşər  formasında  olan  allahlara  sitayiş  edirdilər.  Haruspiklər  qasırğalara 
qulaq  asır,  qeyri-adi  doğulanlara  bənzəyənləri  möcüzəli  qaydada  müəyyən  edirdilər 
və  ya  qurban  kəsilmiş  heyvanın,  Mesopotamiyadan  əxz  edilmiş  qaydada  içalatını 
yoxlayırdılar.  
Roma  istilalarından  sonra  etrusklar  elə  bil  ki,  ölüm  qorxusu  altındakı 
qadağalara baxmayaraq, inkişaf etməkdə davam edirdilər, bu, qəbirdəki cəhənnəmin 
və  ölüm  allahı  Xarunun  təsvirlərində  ifadə  olunur.  Bu  rəsmdə  Xarunun  əlindəki 
çəkiclə bədbəxt öləri adama zərbə endirdiyi təsvir edilir. İnsan qurbanının verilməsi 
duel formasında həyata keçirilirdi, həmin forma sonralar romalılarda inkişaf edərək, 
qladiator döyüşlərinə çevrildi. 
Bu sivilizasiyanın müxtəlif cəhətlərinin bircə müşahidəsi göstərir ki, etrusklar 
İtaliyanın  erkən  tarixində  daha  çox  xüsusi  element  olaraq  qalırlar.  Etrusk  sözlərini 
oxumaq  mümkündür.  Lakin  onların  mənası  başa  düşülmür.  Bu  səbəbdən  etrusk  dili 
heç vaxt qənaətləndirici dərəcədə tərcümə edilməmişdir. Etruskların həyata baxışları 
da yunanlarınkından və romalılarınkından çox-çox uzaqdır. Etrusklar arasında qadın 
çox yüksək yer tuturdu, nəsl çox vaxt öz izini qadın tərəfdən saxlayırdı.  
Etrusk  siyasəti  və  iqtisadiyyatı  Mərkəzi  İtaliyada  aparıcı  rol  oynayan  dövrdə 
yüksək  siniflər  özlərini  əyləncələrlə  əhatə  edirdilər,  bunları  ya  tacirlər  onlar  üçün 
gətirirdilər,  ya  da  öz  incəsənət  adamları  yaradırdılar.  M.ə.  V  əsrin  sonunda  onların 
mədəniyyət və siyasət sahəsində xüsusi rol oynamaları artıq başa çatdı. Etrusklar nə 
ellini  sivilizasiyanın  intellektual,  dinamik  keyfiyyətinə,  nə  də  romalıların  siyasi  və 
hərbi  quruluşuna  çata  bildilər.  Yaxın  qonşular  olan  romalılar,  sonralar  üzə  çıxdığı 
kimi  etrusklara  çox  borcludurlar.  Lakin  onlar  heç  vaxt  etruskların  həyatındakı 
hedonist  xüsusiyyəti  qiymətləndirmədilər.  Ayıq  romalı  baxışı,  heç  şübhəsiz, 
müəyyən  dərəcədə  etruskların  dəbdəbədən  həzz  almaq  kimi  cismani  istifadə 
modelinə əks olan bir münasibətə yüksəldi.  
Lakin  romalılar  bunu  inkar  edə  bilməzdilər  ki,  şəhərin  əsası  qoyulandan  m.ə. 
509-cu ilədək davam edən iki əsr yarımlıq çarların hökmranlıq etdiyi dövrə Romanın 
son  çarları  etrusklar  -  Tarkvinilər  olmuşdu.  Bu  vaxt  etrusklar  Kampaniya  əyalətinə 
qədər cənuba doğru ərazilərini genişləndirmişdilər. Roma həyatına etruskların təsiri 
təkcə  siyasi  nüfuzla  və  mədəni  töhvələrlə  kifayətlənmir,  daha  əsaslı  məsələlərə  də 
gedib  çıxırdı.  Romalıların  şəxsi  adları  və  ailə  və  ya  klan  adları  da,  göründüyü  kimi 
həmçinin etrusk mənşəlidir.  
"Azadlığın atası", respublikanın banisi Brutun qayğıları çar Məğrur Tarkvinini 
qovmaqla  nəinki  bitmədi,  hətta  xeyli  çoxaldı.  Tarkvini  əlindən  çar  taxtının  çıxması 
ilə heç cür razılaşa bilmirdi. O, xalqı aldatmaq üçün elçilər göndərdi ki, özünə qarşı 
olan nifrəti qırsın. O, artıq əvvəlki kimi qəddar deyil, xeyli yumşaq görünürdü. Sonra 
gələn  elçilər  bildirdilər  ki,  Tarkvini  çarlıqdan  imtina  edir,  bütün  düşmənçilik 
hərəkətlərini dayandırır, özünə və yaxın adamlarına əmlakını və pulunu qaytarmağı 
xahiş edir ki, o vəsait hesabına onlar sürgündə yaşaya bilsinlər. Konsul Kollatin bu 
xahişlə  razılaşdıqda,  digər  konsul,  dönməz  xarakterə  malik  olan  Brut  Forumda 
bildirdi ki, onun yoldaşı əgər müharibə etmək üçün vəsait ayırırsa və tiraniyanı bərpa 
etmək  istəyirsə,  xaindir.  Lakin  başqaları  da  Brutu  dilə  tutmağa  başladı  ki,  yaxşısı 

---

 
28 
odur  ki,  pul  onlara  tiranlara  qarşı  mübarizə  aparmağa  kömək  etsin,  nəinki  tiranlar 
onlara qarşı puldan istifadə etsinlər. Əslində Tarkvininin pula elə ehtiyacı yox idi, bu 
xahişi ilə o, xalqı yoxlamaq istəyirdi və bu vaxt xəyanət hazırlayırdı.  
Şəhərdəki bəzi ailələr də bu xəyanətə kömək edir və Brutun arvadının qohumu 
olan  bir  ailə  isə  onun  özünün  iki  oğlunu  da  bu  qəsdə  cəlb  etdi.  Onlar  Brutun 
ciddiliyini  və  sərtliyini  qəddarlıq  adlandırırdılar.  Axı  çoxları  çar  devrildikdən  sonra 
da,  ona  küt  adam  kimi  baxırdılar.  "Brut"  sözü  "küt"  mənasını  verirdi.  Qəsd  planı 
Akvililərin  evində  hazırlanırdı.  Təsadüfi  olaraq  burada  gizlənmiş  qul  Vinditsi  sui-
qəsdçilərin məqsədlərindən xəbər tutdu. Onlar konsulları öldürməyi qərara aldılar və 
bu barədə Tarkvininin elçilərinə məktub yazdılar. Brutun oğlanlarını inandırmışdılar 
ki, onlar Tarkvini ailəsi ilə qohum olacaq və çox güman ki, özləri çar olacaqlar.  
Vinditsi  qəsd  planını  hər  iki  konsula  xəbər  verməkdən  qorxurdou,  çünki 
birinin  oğlanları  qəsddə  iştirak  edirdi,  bu  oğlanlar  həm  də  digər  konsulun  bacısı 
uşaqları  idi.  Ona  görə  də  o,  sirri  şəhərdə  ədaləti  ilə  ad  qazanmış  Valeriyə  söylədi. 
Valeri  bunu  eşitdikdən  sonra  qulu  evində  gizlədib,  çar  sarayını  mühasirəyə  aldırdı, 
özü isə çoxlu adamlarla və qulların müşayiəti ilə Akvililərin evinə girdi və elçilərin 
otağında  məktubu  tapdı.  Akvililərin  özünü  isə  Foruma  gətirdilər.  Sonra  Valerinin 
evindən  Vinditsi  gətirildi  və  məhkəmə  başlandı.  Brut  oğlanlarına  müraciət  edərək 
dedi  ki,  Tit  və  Tiberi,  siz  niyə  ittihama  cavab  vermirsiniz?  Bu  sualı  üç  dəfə  təkrar 
etdikdən sonra o, mühafizəçilərə - liktorlara dedi ki, qanun üzrə vəzifənizi icra edin. 
Cavan  qardaşları  tutub  əvvəlcə  çubuqla  döydülər,  sonra  isə  balta  ilə  hər  ikisinin 
başını kəsdilər. Ata bu mərasimə sərt nəzərlərlə tamaşa edirdi. Digər müttəhimləri isə 
konsul  yoldaşının  himayəsində  qoyub,  Brut  buradan  uzaqlaşdı.  Yəqin  ki,  Romula 
şəhəri  salmaq,  Plutarxın  yazdığı  kimi,  Bruta  respublika  idarəçiliyi  formasının 
möhkəm əsasını qoymaqdan daha asan imiş.  
Xalq  yığıncağı  xainlərə  qaçıb  gizlənmək  imkanı  vermək  istədikdə,  Valeri 
Brutu  çağırdı.  O,  qışqırırdı  ki,  Kollatin  dəhşətli  hərəkət  edir,  o,  öz  yoldaşını  öz 
övladlarının  qatili  etdi,  özü  isə  sui-qəsdçiləri,  vətən  düşmənlərini  buraxmaq  istəyir. 
Brut qayıtdıqda dedi ki, o, öz oğlanlarına hökmü elan etdi və bu vaxt özünü qanuni 
hakim  kimi  apardı,  digər  müttəhimləri  isə  indi  azad  xalqın  məhkəməsinə  verir. 
Bundan  sonra  xalq  səsvermə  ilə  müttəhimlərin  boynunun  vurulmasına  qərar  verdi. 
Kollatin  öz  vəzifəsindən  imtina  etdi  və  sürgünə  yollandı.  Yeni  komitsialarda  Valeri 
vətəninə  sədaqətinə  görə,  təntənəli  surətdə  konsul  seçildi.  Bu  vaxt  Vinditsi  də  ilk 
dəfə  olaraq  qul  olmaqdan  azad  edildi.  Qulun  tam  azad  olması,  rəvayətə  görə  bu 
addan götürülməklə, "vindikta" adlanır.  
Tarkvini  taxt-tacın  xəyanət  yolu  ilə  ələ  keçirilməsinə  nail  ola  bilmədikdə, 
yanında  gizləndiyi  etruskları  romalılara  qarşı  müharibəyə  qızışdırdı.  Döyüşdə  çarın 
oğlu Arrunt və Roma konsulu Brut öldülər. Romada tiraniyaya qarşı mərd mübariz 
vətən yolunda, onun zülm boyunduruğuna düşməsinin qarşısını almaq üçün aparılan 
müharibədə  həlak  oldu.  Zülmə  qarşı  vuruşanların  əksəriyyətinin  aqibəti  kimi,  Brut 
vaxtsız  ölümlə  üzləşdi,  lakin  onun  uğrunda  canını  qurban  verdiyi  amal  qalib  gəldi, 
uzun müddət yaşadı və bütün bəşəriyyətə örnək oldu. Roma dövlətçiliyi, respublika 
uğrunda mübariz Brut öz əməlləri və iradəsi ilə özünə zamanın dağıda bilmədiyi bir 
abidə yaratdı və gələcək mübarizlər onun nümunəsindən ilham aldılar.  

---