Телман Оруъов

 
22 
formalarla  eyni  ümumi  mənbəyə  malikdir,  bunlar  monarxiya  oliqarxiya  və 
oxlokratiyadır.  Monarxiya  təkhakimiyyətlilikdir,  oliqarxiya  -  varlıların  hakimiyyəti; 
oxlokratiya  -  qaraguruhun  hakimiyyətidir.  Hər  şeydən  əvvəl  öz-özlüyündə 
təkhakimiyyətlilik  yaranır  və  sonradan  o  qaydaya  düşərək  və  özünü  təshih  edərək 
çarlığa  çevrilir.  Çar  idarəçiliyi  öz  təbiəti  etibarilə  təhrif  olunaraq  müvafiq  qaydaya 
tiraniyaya  keçdikdə,  onun  xarabalıqları  üzərində  aristokratiya  meydana  gəlir. 
Aristokratiya  özü  də  xüsusiyyətlərini  dəyişib,  sıradan  çıxdıqda  təbiət  qanununa 
uyğun  olaraq  oliqarxiyaya  çevrilir.  Hiddətlənmiş  xalq  öz  hirsini  idarə  edənlərin 
üstünə tökür və bu vaxt demokratiya meydana gəlir. Xalq kütlələrinin özbaşınalığı və 
qanunlara məhəl qoymaması zaman keçdikcə oxlokratiyanı yaradır.  
Romada  əvvəldə  qeyd  olunan  dövlət  formalarının  üçü  də  olmuşdur.  Lakin 
müəyyən  etmək  çətin  idi  ki,  bu  dövlət  quruluşu  bütünlükdə  aristokratiyadırmı, 
demokratiya ya monarxiya formasıdırmı? Doğrudan da Roma respublikasında biz bu 
üç  formanın  təmsil  olunduğunu  görürük.  Əgər  konsullar  institutuna  diqqət  yetirsək, 
bu  dövlət  monarxiya  və  ya  çarlıq  kimi  görünür,  əgər  senatın  hakimiyyətinə  fikir 
verilsə,  əksinə  dövlət  forması  aristokratiya  kimi  görünür,  digər  tərəfdən  xalqın 
hakimiyyətinə,  komitsialar  institutuna  nəzər  salsaq,  onda  dövlət  demokratiyanı 
andırır.  
Konsullar,  ordunu  yürüşə  aparmayanda,  Romada  olanda  bütün  dövlət  işlərini 
həyata  keçirirdilər.  Xalq  tribunları    istisna  olmaqla,  bütün  vəzifəli  adamlar  onlara 
tabe olurdular, onlar həmçinin Senata səfirlik təyin edirdilər. Onlar senata müzakirə 
tələb  edən  işlər  barədə  məruzə  edir  və  qərarların  icrasına  nəzarət  edirdilər.  Xalqın 
səlahiyyətində  olan  bütün  işlərin  aparılması  konsullara  həvalə  olunurdu,  onlar  xalq 
yığıncaqlarını çağırmalı, onlara təkliflər verməli və çoxluğun qəbul etdiyi  qərarları 
həyata keçirməli idilər. Konsullar müharibəyə hazırlıq məsələsində və ümumiyyətlə, 
hərbi  yürüşlərdə  demək  olar  ki,  hökmdar  səlahiyyətlərinə  malik  idilər.  Onlar 
müttəfiqlərdən zəruri olan hər şeyi tələb edə bilərdi, Hərbi tribunları (hərbi tribunlar 
əvvəllər  altı  adamdan  ibarət  olub,  legion  komandirləri  idi)  təyin  edə  bilərdi, 
döyüşçüləri yığmaq səlahiyyətinə malik idi. Onların hakimiyyətində, həm də dövlət 
xəzinəsindən tələb olunan qədər pul xərjləmək hüququ var idi, onlardan sonra gələn 
kvestorlar  onların  bütün  tələblərinə  əməl  edirdi.  Bütün  bu  səlahiyyətlərə  nəzər 
saldıqda, doğrudan da, konsullar daha çox monarxiyanı və çarlığı andırırlar.  
Senatın hakimiyyətində isə hər  şeydən əvvəl xəzinə var idi. Xəzinənin bütün 
mədaxil  və  məxaricinə  yalnız  senat  sərəncam  verirdi.  Konsulun  tələb  etdiyindən 
başqa,  Senatın  icazəsi  olmadan,  kvestorlar  hansısa  bir  ehtiyac  üçün  pul  buraxa 
bilməzdilər.  Əsas  məxariclər  senzorlar  tərəfindən  ictimai  binaların  təmirinə  və 
tikilməsinə  sərf  olunur,  buna  da  həm  sərəncamı,  həm  də  senzorlara  icazəni  Senat 
verirdi.  İtaliyada  törədilən  və  dövlət  təhqiqatı  lazım  olan  xəyanət,  sui-qəsd  - 
zəhərləmə, qətl kimi cinayətlərin istintaqını Senat aparırdı. İtaliyadan kənara barışıq 
və ya müharibə elan etmək üçün elçiləri də Senat göndərirdi. Romaya gələn səfirləri 
də necə qəbul etmək və onlara nə cavab vermək lazım olduğunu da Senat müəyyən 
edirdi.  Konsulun  Romada  olmadığı  vaxt  kim  Romaya  gəlsəydi,  dövlət  ona  tam 
aristokratiya forması təsiri bağışlayardı. 
Bütün  bunlardan  sonra  xalqın  əlində  hansı  hakimiyyətin  mövcud  olduğunu 
müəyyən  etmək  asandır.  Lakin  xalqın  işləri  idarə  etməsinə  də  yer  qalır  və  onun 

---

 
23 
iştirakı  böyük  təsir  gücünə  malik  idi.  Dövlətdə  yalnız  xalq  təltif  etmək  və 
cəzalandırmaq  hakimiyyətinə  malikdir.  Təltiflə  cəza  arasında  fərqlər  düzgün 
müəyyən  edilmədikdə,  işlər  yaxşı  getmir.  Ölüm  hökmünü  isə  yalnız  xalq  verir. 
Qədim  qaydalara  görə  ölüm  hökmünə  məhkum  edilmişlər,  hökm  verildiyi  vaxt 
könüllü  olaraq  özlərini  sürgünə  məhkum  edə  bilərdilər,  bu  şərtlə  ki,  yığıncaqda 
iştirak edənlərin üçdə biri hələ hökm barədə qərara səs verməmişdir. Sürgün yeri isə 
Neapol və digər İtaliya şəhərləri idi. Xalq ən başlıcası, müharibə və sülh məsələlərini 
həll edir. Xalq həmçinin ittifaq bağlanmasını, sülh sazişlərini, müqavilələri təsdiq və 
ya  rədd  edir.  Xalqın  dövlətin  işlərində  iştirakına  belə  nəzər  saldıqda  elə  güman 
yaranır  ki,  Roma  respublikası  demokratiya  dövlətidir.  Dövlətin  idarə  olunmasında 
iştirak  edən  bu  üç  qanad  –  konsullar,  senat  və  xalq  bir-birinin  hakimiyyətini 
məhdudlaşdırmaqla,  onları  tarazlaşdırır:  həm  də  bir-birinin  funksiyalarını 
tamamlayırdı. Bu hərəkətverici və həyatverici orqanlardan ibarət olan dövlət bir canlı 
orqanizm  kimi  hərəkət  edirdi.  Konsullar  vəzifələrini  təhvil  verdikdə  xalq  qarşısında 
hesabatla  çıxış  edirdilər.  Ona  görə  də  konsullar  üçün  Senatın  və  xalqın  yaxşı 
münasibətinə məhəl qoymamaq ciddi təhlükə yarada bilərdi. Digər tərəfdən, Senat öz 
qərarının xalq tərəfindən təsdiq olunmasına arxayın olmasa, ölüm hökmü çıxarmırdı. 
Xalq  tribunlarından  təkcə  biri  (bir  qayda  olaraq  hər  il  on  tribun  seçilirdi)  senatın 
qərarının  əleyhinə  çıxsa,  senat  nəinki  bu  qərarı  həyata  keçirə  bilməzdi,  hətta 
müşavirə keçirə və toplana bilməzdi. Ona görə də tribunlar daim xalqın mənafeyinə 
uyğun  qaydada  hərəkət  edir  və  özünü  onun  iradəsinə  müvafiq  qaydada  aparırdı, 
Deməli, bu səbəblərə görə, senat xalqdan qorxur və ona diqqətlə yanaşırdı. 
Eyni dərəcədə xalq da Senatdan asılı vəziyyətdə idi və dövlət işlərində onunla 
əlbir fəaliyyət göstərməyə borclu idi. Axı böyük tikintilər, limanlar, çaylar, torpaqlar 
senzorların ixtiyarına verilirdi. Lakin onların saxlanmasına lazım olan xərcləri Senat 
müəyyən edirdi, deməli Senat adamların gəlirlərinə təsir göstərə və ya onlara ziyan 
vura  bilərdi.  Bundan  başqa  senatorların  tərkibindən  hakimlər  seçilirdi.  Ona  görə  də 
vətəndaşlar da Senatdan asılı vəziyyətdə idi. Bu əksliklər tarazlıq yaranmasına səbəb 
olurdu.  
Adamlar konsulların nəzərdə tutduğu məsələlərə mane olmurdular, çünki onlar 
ayrı-ayrılıqda  bir  vətəndaş  kimi  və  hamılıqca  müharibə  dövründə  konsulların 
hakimiyyətinə tabe olurdular. Deməli, hər bir hakimiyyət digərinə ziyan vurmaq və 
kömək etmək üçün tam imkana malik olsa da, hər bir şəraitdə onların arasında lazım 
olan  yekdillik  nəzərə  çarpırdı  və  ona  görə  də  məhz  belə  tarazlıqda  olan  dövlət 
quruluşu  ən  yaxşı  quruluş  hesab  olunurdu.  Bu  quruluş  dövlətə  möhkəmlənmək  və 
güclü  olmaq  imkanı  verirdi.  Müharibə  dövrü  yaradılan  diktator  institutu  yeganə 
dövlət  hərbi  rəisi  olurdu  ki,  o,  təyin  edildikdən  sonra  tribunlar  müstəsna  olmaqla, 
Romada bütün hakimiyyətlər öz fəaliyyətini dayandırırdı.  
Hərbi  vəzifələrə  gəldikdə  əvvəllər  altı  nəfərdən  ibarət  olan  hərbi  tribunların 
sayı  respublika  dövründə  24-ə  çatdırıldı.  Digər  vətəndaşlar  46  yaşına  qədər  süvari 
hissələrdə  10,  piyada  hissələrində  isə  20  yürüş  etməyə  borclu  idi.  Şərait  məcbur 
etdikdə aşağı senzə daxil olanlar piyada hissələrində iyirmi illik yürüş etməli idi. On 
illik yürüş etmədən heç kəs dövlət vəzifəsini tuta bilməzdi.  
Xalq  yığıncaqlarına  -  komitsialara  gəldikdə,  Romada  bunun üç  növü mövcud 
idi. Ən qədim növ olan Kuriya komitsiaları respublikanın çiçəklənməsi dövründə öz 

---