Telman xəLİlov, maya zeynalova

92 
quraqlıq) olması ilə. Mal-qaranın ardıcıl otarılması otlaqlar-
da 
artıq təzyiqin olmasına səbəb our. Səhralaşmaya həm də 
ot örtüyünün kütl
əvi yandırılması, xüsusilə yağış dövründən 
sonra, intensiv 
şumlanma, qrunt suyunun səviyyəsinin aşağı 
düşməsi və s. şərait yaradır. 
M
əhv  edilmiş  bitki  örtüyü  və  torpağın  çox  xırdalanması 
torpa
ğın  üst  qatının  intensiv  sovrulmasına  (defliyasiya)  şə-
rait 
yaradır. 
BMT-nin m
əlumatlarına görə, hər il dünya meşələrinin 25 
milyon hektar sah
əsi qırılıb məhv edilir.  
Meşələrin qırılması biosferin davamlılığının və atmosfer-
d
ə  oksigenin  azalmasına,  quraqlığın,  torpaq  eroziyasının, 
defliyasiya
sının və sürüşmələrin əmələ gəlməsinə, səhralaş-
manın  sürətlənməsinə,  su  daşqınlarına,  güclü  selə,  qasırqa-
lara, 
torpağın və suyun eroziyasına, iqlimin və relyefin kəs-
kin d
əyişilməsinə və s. səbəb olur. 
Müasir x
əritə materiallarına əsasən mütləq səhralar quru-
nun 8-10%-ni t
əşkil edirlər. 
Bu  v
ə  ya  digər  dərəcədə  səhralaşmaya  məruz  qalmış 
ümumi 
ərazi isə (mütləq səhralarla birlikdə) materiklərin 36-
40%-ni  t
əşkil edir. 70-75 ölkədə quraqlaşma  hadisələri rast 
g
əlinir.  Səhra  və  səhra  çöl  ərazilərin  50%-ni  hərəkət  edən 
dyun  v
ə  barxanlardan  ibarət  qumlu  səhralıq  təşkil  edir. 
Planetin kontinentl
ərində səhra və səhralaşan ərazilər qeyri-
b
ərabər paylanmışlar. 
Avstraliyada yer s
əthinin ≈ 80%-i 
Afrikada yer s
əthinin ≈ 50%-i 
Asiyada yer s
əthinin ≈ 45%-i 
C
ənubi və Şimali Amerika və Avropada ≈ 20-30%-i. 
Aridl
əşmə  və  səhralaşma  probleminin  kəskinləşməsinə 
s
əbəb həm də 30-40 yoxsul və ekoloji cəhətdən zəif inkişaf 
etmiş ölkələrin səhra,  quru savanna, quraq çöl və  yarımçöl 

---

93 
ərazilərində yerləşməsidir. Yer kürəsində iqlimdən asılı olan 
s
əhralar  30%  ərazi  tuturlar.  YUNEP  təşkilatının  məlumat-
larına  əsasən  səhralaşmaya  məruz  qalmış  ərazilərin  ümumi 
h
əcmi 40%-ə yaxındır (cəd. 8.2). 
 
C
ədvəl 8.2. 
Yer kür
əsindəki səhralar 
 
S
əhralar 
Avstraliya v
ə 
Yeni Zelandiya 
Böyük  Qum  s
əhrası,  Böyük  Viktoriya  səhrası, 
Gibson s
əhrası, Kiçik Qum səhrası, Simpson səhrası, 
Stşeleski səhrası, Ranqipo, Tanami, Tirari 
Asiya 
Aralqum, 
Arısqum, Böyük və Kiçik porsuq, Bestas, 
Betpak-Dala, 
Qobi 
(
Alaşan,  Qaşun  Qobisi, 
Cunqariya, Zaaltay Qobisi, Monqol Qobisi, Xami) 
Mirz
əçöl,  Jalqum,  Jamanqum,  Qaraqum  (Alma-ata 
dair
əsində  səhra),  Qaraqum, (Zaunquz,  Qalaqumu, 
C
ənub-qərbi Qaraqum, Mərkəzi Qaraqum) 
Qızılqum, Lyuqqum, Moyınqum, Muyunqum, Ordos 
Aral  Qaraqumu,  Saryesik-
Atıray,  Sundukli,  Təklə-
M
əkan, Tar (Çolistan), Tauqum, Txal, Üstyurd 
Afrika 
Kalxari, Namib, Saxara (
Ərəbistan səhrası, Ağ səhra, 
Böyük 
Şərqi Erq, Böyük Qərbi Erq, Liviya səhrası, 
Nubiya s
əhrası, Tabezruft, Tenere), Çalbi 
Yaxın Şərq 
Arava, 
Ərəbistan yarımadası (Vaxiba, Böyük Nefud, 
D
əhnə,  Cafura,  Nefud-Dahi,  Rub-əl-Xali,  Tixama, 
Əl-Xasa),  
Avropa 
Aqriate,  Akkona, 
Aleşkofqumları,  Bardenas-Reales, 
Pisçinas, Tabernas 
Şimali Amerika 
Alvorda,  Moxave  (Ölüm  vadisi), 
Aşağı  Kaliforniya 
s
əhrası, Ovayxi, Sonora (Altar, Kolorado, Leçugilla, 
Yuma, Yuxa) 
C
ənubi Amerika  Atakama (Tamaruqal), Seçura, Pataqonya səhrası 
Qütb
ətrafı 
bölg
ələr 
Antarktik s
əhra, Arktik səhra 
 

---

94 
Ərazilərin  10%  səhralaşması  insanın  fəaliyyəti  ilə  əla-
q
ədardır ki, bu da ağır ekoloji səhvlərlə əlaqədardır.  
S
əhraların  problemi  və  bu  ərazilərin  torpaqlarının  mü-
q
əddəratı daim alimlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. 
1950-60-
cı  illərdə  YUNESKO  tərəfindən  ilk  qlobal, 
ümumil
əşdirilmiş tədqiqatlar aparılmışdır. 
S
əhralaşma  problemləri  hərəkət  edən  qumlar  və  onunla 
mübariz
ə  yolları  barədə,  səhra  torpaqlarında,  şorlaşma  ilə 
mübariz
ə  səhra  və  çöl  landşaftlarının  meliorasiyası  və  s. 
probleml
ərlə əlaqədar keçmiş SSRİ EA İnstitutları, KTEA-sı, 
Türkm
ənistan,  Qazaxstan,  Özbəkistan,  Tacikistan  EA-ın  da 
böyük 
işlər  aparılmışdır.  Dünyanın  quru  səhra  və  çölləri 
k
əskin  su  çatışmazlığı,  buxarlanma,  su  balansı  və  intensiv 
quru 
qalıq və ya müasir aktiv şorlaşma ilə səciyyələnirlər; ona 
gör
ə  də  Yer  üzərində  yaranan  və  uzun  müddət  fəaliyyətini 
davam  etdir
ən  (mövcud  olan)  səhralar  çöküntü  süxurlarında 
intensiv xeyli duz 
toplanması ilə müşahidə olunur. 
Ən çox geokimyəvi forma ilə səciyyələnən səhralaşma – 
qurumuş  göllərdə,  bataqlıqlarda,  deltalarda,  suda  asan  həll 
olan  duzlardan  ibar
ət  toplanmalar  olan  çay  terraslarında 
(Çili,  Saxara)  v
ə  yaxud  silisiumlu  (qumlu),  gipsli,  əhəngli 
monolit  qatlardan  (Afrika,  M
ərkəzi  Asiya,  Çili)  ibarət 
ərazilərdə baş verir. Həm də çox təəccüblüsü budur ki, Yerin 
tarixind
ə  dördüncü  dövrdə  10-15  min  illik  intervallarla 
t
əkrar olunan çoxsaylı buzlaşmalar dövründə bu proses geniş 
yayılmışdır. 
Axırıncı  buzlaşma  12-15  min  il  bundan  qabaq  başa  çat-
mışdır ki, bu vaxtdan sonra əsas buz qatı (2-4 km qalınlıqda) 
ərimiş və yalnız Arktika və Antarktidada qalmışdır. 
Buz  t
əbəqəsinin  yox  olması  düzənlik,  ovalıqlarda,  dağ-

---