Telman xəLİlov, maya zeynalova

98 
S
əhralaşmanın səbəbləri və əsas amilləri 
 
 
 
Şəkil 8.2. Səhralaşmanın əsas amilləri və səbəbləri 
 
Ad
ətən səhralaşma bir neçə amilin birgə fəaliyyəti ilə baş 
ver
ərək ekoloji durumu xeyli pisləşdirir. 
S
əhralaşmaya  məruz  qalmış  ərazilərdə  torpağın  fiziki 
xass
ələri pisləşir,  bitki  örtüyü  məhv  olur,  qrunt  suları 
şorlaşır,  bioloji  məhsuldarlıq  kəskin  azalır  və  bununla da 
ekosisteminin b
ərpa imkanları azalır. Bu proses əsasən arid 
rayonlarda t
əbii, əksərən də antropogen amillərin (meşələrin 

---

99 
m
əhvi, otlaqların bacarıqsız istifadəsi, torpaqları suvararkən 
su ehtiyatlarından səmərəsiz istifadə və b.) təsirilə baş verir. 
S
əhralaşmanın nəticələri ekoloji və iqtisadi cəhətdən çox 
t
əsirlidir və demək olar ki, həmişə mənfi xarakter daşıyır. O, 
inkişafa böyük maneədir və buna görə də 1995-ci ildə BMT 
s
əhralaşma  və  quraqlıqla  əlaqədar  Ümumdünya  günü  elan 
etmişdir  və  sonradan  2006-cı  ili  beynəlxalq  səhra  və 
s
əhralaşma ili elan etmişdir. 1990-cı ildən səhranın öldürücü 
n
əfəsi  6  mln.  hektara  yaxın  məhsuldar  qatı  dağıtmışdır. 
S
əhralaşma  ilə  əlaqədar  maddi  ziyan  hər  il  42  mlrd.  dollar 
t
əşkil edir. 
 
8.1.1. S
əhralaşma göstəriciləri 
 
Səhralaşma göstəriciləri – səhralaşma prosesinin xüsusiy-
yətini  və  dəyişməsini  göstərən  vəziyyətlərin  mövcudluğu, 
kəmiyyəti  və  ya  dəyişməsinin  statistik  məlumatları  və  ya 
hadisələridir. Səhralaşma proseslərinin göstəricilərini bu ka-
teqoriyalar 
üzrə ayırmaq olar: monitorinq səviyyəsi və müx-
təlif  göstəricilərə  görə  dəyişmə  növü  üzrə  (şəkil  8.3; 8.4, 
8.5). 
 
Şəkil 8.3 
Planetin Biosferind
ə qlobal dəyişilmələrin xülasəsi 
 
Biosferin 
komponenti 
D
əyişilmənin istiqamətləri 
1 
2 
Atmosfer 
Yad aerozollarla, antropogen tozlarla, küll
ərlə, hislə, 
qazlarla (CO
2
, CO, CH
4
, H
2
S, SO
2
, N, O) çirkl
ənmə. 
Ozon 
ekranının dağılması ehtimalı, turşu çöküntüləri 
(H
2
SO
4
, NHO
3
), istixana effekti, rütub
ətin artması və 
atmosfer çöküntül
ərinin qütblərə doğru aparılması. 
Oksigen 
çatışmaması təhlükəsi 

---

100 
1 
2 
Saf sular 
Saf qrunt 
suları tükənir; dərin qatlara keçirlər (çoxlu 
istifad
ə nəticəsində; çayların suyu şorlaşır, antropogen 
m
əhsullarla çirklənir). Çöllərin və çayların saf yararlı 
suları çirklənmə, şorlaşma nəticəsində və aqrar sənaye 
v
ə şəhərlərin tələbatı nəticəsində tükənir. 
Okean v
ə 
buzlaqlar 
Antraktikada, Arktikada, yüks
ək dağlarda buzların əri-
m
əsi hesabına Dünya okeanının səviyyəsinin qalxması 
t
əhlükəsi  var.  Sahil  zonalarının,  körfəzlərin,  çayların 
töküldüyü  delta 
zonalarında  çirklənmə.  Yosunların  və 
manqr bitkil
ərinin məhv olması. Balıq ovunun və dəniz 
canlılarının ümumiyyətlə kasıblaşması 
Meşə və kol 
örtüyü 
Quruda 
meşə  və  meşə-kol  örtüyünün  40-50%-i  itiril-
mişdir. Hər il tropik meşələrin sahəsi 11 mln. ha azalır, 
31  mln.  ha 
meşə  atmosferdəki  zəhərli  maddəllərlə 
(
Şimal  yarımkürəsində)  zədələnmişdir.  Dağ  landşaft-
larındakı meşələrin intensiv dağılması 
Düz
ənliyin 
v
ə dağ 
ç
əmənlərinin ot 
bitkil
əri 
Düz
ən və dağların ərazisindəki ot florasının 35-40% 
dağılmış  və  ya  xeyli  zəifləmişdir (10-11%  -  şum, 30-
35% otlaq sah
ələri, o cümlədən hərəkət edən qumlar) 
Dağ və 
düz
ənliklərin 
torpaq örtüyü 
Dem
ək  olar  ki,  hər  yerdə  torpağın  və  onun  münbitli-
yinin tük
ənməsi üstünlük təşkil edir. Biosferin yaşayış 
m
əntəqələri, yollar, anbarlar və s. altında 2 mlrd. ha-ya 
q
ədər  torpaq  mənimsənilmiş;  hər  il  şum  və  otlaqlar 
altındakı  torpaqlarnın  40-60%  eroziyaya  və  deflya-
siyaya 
uğrayır.  
Dünyanın suvarılan torpaqlarının 40%-ə qədəri şorlaş-
maya m
əruz qalmışdır. Torpaqlarda hər yerdə bioenerji 
ehtiyatlarının  azalması  (humusun  azalması),  həmçinin 
torpaq 
faunasının  və  mikroorqanizmlərin  ölməsi  (tor-
pağın sterilizə olunması) baş verir. Toksik biosidlər və 
kübr
ələrin  artığının  toplanması  baş  verir.  Quruda  tor-
pağın duzlaşması (turşu yağışları, qurutma, sulfidlərin 
oksidl
əşməsi) xeyli ərazidə baş verir. 
Canlı 
orqanizml
ər; 
planetin 
canlı 
Biosfer  üçün  qiym
ətli  olan  müxtəlif  orqanizməlrin 
növl
əri (xüsusilə avtotroflar) itirilmişdir. Bir çox bitki 
növl
əri, canlı, həşəratlar məhv olmuş, planetin fitobio-

---

101 
madd
ələri  kütləsi və zobiokütləsi azalmışdır. Hər il ən azı bir növ 
canlı  itir.  Meşələrin  məhv  edilməsilə  əlaqədar  şumla-
ma,  quruda 
otlaqların  sahəsinin  artmasını  0,5-1  sırası 
il
ə  qiymətləndirmək  olar.  Bu  halda  dünya  okeanında 
biokütl
ənin  azalması  nəzərə  alınmır.  Nəticədə  qlobal 
fotosintez  v
ə  oksigen  dövranı  zəifləyir.  Bu  ölçüləri 
d
əqiq qiymətləndirmək lazımdır. Bİogeokimyəvi sikl – 
O
2, 
N,  S,  P,  Ca,  K 
pozulmuşdur. Ekosistemlərdə aktiv 
biogen enerji 
axını və ehtiyatlar zəifləyir. 
Planetin iqlimi 
v
ə havası 
Qütb 
zonalarında  buz  örtüyünün  artması  ola  bilər. 
Qurunun  xeyli  hiss
əsinin  səhralaşması,  Yer  səthinin 
40%-
ə  qədərini  əhatə  etmişdir.  Orta  rəqəmlə  hər  il 
s
əhralaşan  landşaftların  sahəsi  5-7  mln.  ha-ya  çatır. 
Quraqlıqlar,  sellər  (subasma),  qeyri-normal  qış, 
f
əlakətli qasırğalar çoxalmışdır. 
 
 
 
Şəkil 8.4 
Monitorinq 
səviyyəsinə görə səhralaşma göstəriciləri 
 
Qlobal
x
 
Regional
x
 
Milli (yerli) 
Albedo
xx
 
Bioloji 
məhsuldarlıq  Məhsuldarlıq
xx
 
Toz 
fırtınalarının 
tezliyi 
Biokütlənin vəziyyəti  Əhalinin
 rifah 
halının 
sağlamlığı 
Yağıntılar
xx 
İqlim
xx
 
Əhalinin münasibəti
xx 
Torpaqların eroziyası  Torpağın
 
tərkibində 
azotun 
miqdarı
xx 
– 
Şorlaşma 
Şorlaşma 
– 
 
x qlobal 
göstəricilər və regional göstəricilərin 50%-ə qədəri 
peyk 
məlumatlarına görə təyin edilə bilərlər 
xx 
dolayı göstəricilər 

---