Telman xəLİlov, maya zeynalova

89 
M.P.Balayev
ə  görə  Azərbaycanda  aridləşmə,  səhralaşma 
aqroekoloji 
balansın  pozulması,  bioloji  müxtəlifliyin  itiril-
m
əsi  torpaqların  deqradasiyaya  uğraması,  dağlıq  ərazilərdə 
ekosisteml
ərin  şiddətli  eroziyası  prosesində  özünü  göstərir 
(c
ədvəl 8.1). 
 
C
ədvəl 8.1. 
Yer kür
əsində səhralaşma – deqradasiyaya  
m
əruz qalmış torpaq sahələri 
(s
əhralaşma konsepsiyasının məlumatı. T.Mayko, 1992) 
 
№ 
Torpaq sah
ələri 
Milyon 
hektarla 
Quraq 
torpaqların 
ç
əminə görə, %-lə 
1 
Deqradasiya olan 
suvarılan 
torpaqlar 
43 
0,8 
2 
Deqradasiya olan d
əmiyə 
torpaqlar  
216 
4,1 
3 
Deqradasiya 
olmuş otlaqlar 
757 
14,6 
4 
İnsanların təsərrüfat 
f
əaliyyətilə deqradasiya 
olunmuş 
1016 
19,5 
5 
Bitki örtüyü deqradasiya 
olmuş torpaqlar 
2576 
50,0 
6 
Tam deqradasiya 
olmuş 
quraq torpaqlar 
3592 
69,5 
7 
Deqradasiyalaşmış torpaqlar 
1580 
30,5 
8 
Ekstra quraq torpaqlar 
9172 
100,0 
 
Cədvəl 8.1-də Yer kürəsində deqredasiyaya uğramış torpaqların 
(T.Maykonun, 1992-
ci  il  məlumatlarına  əsasən)  sahələri  verilir. 
Deqredasiyaya uğramış torpaq sahələri milyon hektarlar, həmçinin 
quraq torpaqların cəminə görə %-lə verilir. Cədvəldən göründüyü 
kimi  deqredasiyaya  uğramış  suvarılan  torpaqların  43  min.  ha 
olma
sı, dəmyə torpaqlarının isə 216 mln. ha olması göstərilir. 
 
 

---

90 
Son  40-45  ild
ə xüsusi ilə də 1980-2010-cu illərdə plane-
timizin  bir 
sıra və semi arid vilayətlərində aridləşmə prose-
sinin  xeyli  gücl
ənməsi nəticəsində səhra və yarımsəhraların 
sah
əsinin genişlənməsi müşahidə edilir ki, bu da həmin əra-
zil
ərin  bioloji  məhsuldarlığının  azalmasına  və  ya  tamamilə 
m
əhv  olmasına  səbəb  olur.  Elmi  ədəbiyyatlarda  bu  prosesi 
s
əhralaşma adlandırırlar. İlk dəfə səhrlaşama problemi dün-
ya  ictimaiyy
ətini  1968-1973-cü  illərdə  Böyük  səhrada  baş 
ver
ən faciəli hadisələrdən sonra cəlb etməyə başlamışdır.  
M
əlumdur ki, Azərbaycan Respublikası dünyanın az tor-
paq 
ehtiyatlarına malik olan dövlətlərdəndir və burada əha-
linin  orta 
sıxlığı  (92  nəfər)  ümumi  dünya  göstəricilərindən 
(43  n
əfər)  yüksəkdir.  Ölkənin  mövcud  ərazilərinin  48%-i 
k
ənd təsərrüfatı istehsalına cəlb edilmişdir. Bu göstərici əha-
lisi 
sıx olan ölkələrdə, o cümlədən, yüksək iqtisadi inkişafa 
malik  olan  Q
ərbi Avropada 50%-dən artıqdır. Ona görə də 
Az
ərbaycan  Respublikası  kimi  ölkələrdə  səhralaşma  –  tor-
paqların  deqradasiyasının  qarşısının  alınması  çox  ciddi  ak-
tual ekoloji probleml
ərdəndir. Səhralaşma – torpaqların deq-
radasiyasına  qarşı  mübarizə  tədbirləri  hazırlamaq  üçün  ilk 
növb
ədə həmin ərazilərin təhlükəsizlik cəhətdən qiymətlən-
dirilm
əsi və xəritələşdirilməsi vacibdir.  
Üçüncü  dövrün  sonundan  Yer  üz
ərində  buzlaşma  ilə 
növb
ələşərək  mütəmadi  olaraq  iqlim  zonallığı  seçilirdi  və 
buzlaşmanın  xeyli  azalmasından  sonrakı  10-20  min  illikdə 
arid zonalar v
ə geniş səhralar formalaşmışlar. Hazırda şimal 
v
ə  cənub  yarımkurələrindən  arid  zonalar  Yer  kürəsinin 
ekvatorunun  h
ər  iki  tərəfindən  rütubətli  –  meşələr  zonasını 
əhatə edir. Yer kürəsində arid zonaların sərhədləri və eni çox 
d
əyişkəndir,  əyri-üyrüdür,  amma  ümumiyyətlə  50
0
-20
0
  – 
şimal və cənub enliklərinin çərçivəsindən çıxmayaraq Afri-
kada, C
ənubi Amerikada, Cənubi Hindistanda və Avstraliya-

---

91 
nın şimalında ekvatora yaxınlaşır. 
XXI 
əsrin  başlanğıcında  dünyada  bir  gün  ərzində  səh-
ralaşma  və  şorlaşma  nəticəsində  10  minlərlə  hektar  torpaq 
sah
əsi öz münbitliyini və təsərrüfat əhəmiyyətini itirir, 28 min 
hektar, son m
əlumatlara görə isə 50 min hektar (yeni salınan 
meşə  sahələrindən  10  dəfə  çox)  dünyanın  ən  qiymətli  təbii 
sisteml
ərindən  biri  sayılan  və  planetimizin  «ağ  ciyəri» 
ad
landırılan  tropik  meşə  sahəsi  məhv  olur, 40 mindən  artıq 
uşaq  ölür.  Təkcə  bizim  respublikamızda  rəsmi  məlumatlara 
əsasən 40,8% torpaq külək və su eroziyasına məruz qalıb və 
k
ənd təsərrüfatı üçün yararsız hala düşüb. 
S
əhralaşma  eyni  zamanda  sosial-iqtisadi  və  təbii  proses 
olmaqla  t
əqribən  3,6  mlrd.  hektar  torpaq  sahəsini  təhlükə 
altında  saxlamaqla, 700 mln.-dan  çox  insanın  yaşadığı 
əraziləri  əhatə  edir.  Bu  Avropanın  ərazisindən  üç  dəfə 
çoxdur  v
ə  ya  Yer  kürəsi  sahəsinin  dörddə  biri  qədərdir. 
Daha t
əhlükəli vəziyyət Afrikanın sahel zonasında (Seneqal, 
Nigeriya,  Burkino  Foso,  Mali  v
ə  b.)  keçici  bioiqlim  zona-
sında (400 km-ə qədər enində), şimalda Saxara və cənubda 
Savannalar 
arasında yaranmışdır. Səhralaşma prosesi dünya-
nın 1 mlrd.-dan çox əhalisi olan 110 ölkəsini əhatə etmişdir. 
S
əhralaşma  Afrikada  xüsusilə  böyük  ərazilər  tutur.  Məs. 
Böyük  S
əhranın ərazisi hal-hazırda cənuba doğru 1 km/ildə 
sür
ətlə artır. Dünyada səhraların ümumi artımı 50 min km
2
/il 
t
əşkil  edir.  Məs. 1968-1973-cü  illərdə  baş  vermiş  quraqlıq 
Böyük S
əhra ilə Seneqal və Yuxarı Nigerin çay hövzələrini 
əhatə etmiş, 250 min nəfərdən çox insan və ey heyvanlarının 
70%-i suyun 
çatışmazlığı nəticəsində məhv olmuşdur.  
Saheld
ə kritik vəziyyətin yaranması əsasən iki amilin təsi-
ril
ə  baş  verir:  1)  sürətlə  artan  əhalinin  ərzaq  məhsulları  ilə 
t
əmin etmək məqsədilə insanın təbii ekosistemlərə təsirinin 
artması  və  s. 2) meteoroloji  dəyişikliklərin  (uzun  müddətli 

---