Telman xəLİlov, maya zeynalova

76 
 
 
Şəkil. 7.1. İstixana effektinin yaranmasının sxemi 
 
2-ci 
şəkildə  istixana  effektinin  yaranmasının  sxemi 
verilir. 
Aliml
ər qlobal soyuqlaşmaya səbəb kimi həm də 2011-ci 
ild
ə Astraxanda son 130 ildə ən soyuq ayı – 44
0
C, Anapa v
ə 
Mahaçqalada – 34
0
 
olmasını, həmçinin, Qolfstrim cərəyanı-
nın  soyuması,  istiqamətini  dəyişməsini,  cərəyanın  Kanada 

---

77 
sahill
ərinə  istiqamətlənməsini  soyuq  iqlimin  gəlməsinə 
t
əkan  verməsini  söyləyirlər.  Bundan  əlavə  ABŞ-ın  NASA 
agentliyi 17 il bundan 
əvvəl yerə doğru istiqamətlənən MM-
4  asteroidinin  (320  m  ölçüd
ə)  sürətlə  Yerə  yaxınlaşdığını 
qeyd 
etmişdir.  Əgər  bu  asteroid  Yerlə  toqquşarsa  və  ya 
yaxın keçərsə (alimlərin fikrincə asteroid yerdən aralı keçsə 
d
ə, yarım sutkaya yaxın yerdən görünəcək) bu bir çox qlobal 
f
əsadlara səbəb olacaq, elektrik dirəkləri sıradan çıxacaq, su 
x
ətləri  donacaq  və  parçalanacaq,  bitkilər  donacaq,  vulkan 
püskürm
ələri, zəlzələlər, su daşması, baş verəcək. Asteroidin 
Yer
ə düşməsi baş verərsə, 120 km radiusunda vulkan əmələ 
g
ələcək  və  hər  şeyi  məhv  edəcək  və  nəticədə  soyuqlaşma 
(
buzlaşma) dövrü başlanacaq; ABŞ-da yerdən görünməyən, 
amma  kosmosdan 
yaxşı  görünən  sönmüş  super  vulkan 
yerl
əşir. Əgər asteroid ABŞ ərazisinə düşərsə həmin nəhəng 
vulkan yenid
ən oyana bilər. 
Bu  gün  Qolfstrimin  16  v
ə  47-ci  meridianlarda  tempera-
turunun ölçülm
əsi göstərmişdir ki, hər göstərici keçən ilin bu 
dövründ
ən 10
0
C soyuq 
olmuşdur. Müvafiq olaraq göstərmək 
olar  ki,  Meksika  körf
əzində  Dairəvi  isti  cərəyanın  dayan-
ması  ilə  Qolfstrimin  temperaturunun  düşməsi  arasında  bir-
başa  əlaqəsi  var.  Keçmişdə  bu  dünya  iqtisadiyyatının  böh-
ranı adlandırılırdı. 
Bütün  bu  hadis
ələr insan sivilizasiyasını müvafiq nəticə-
l
ərə gəlməyə, ekoloji fəlakətə, dərin aclığa, ölümə, əhalinin 
kütl
əvi  miqrasiyasına  gətirəcəyi  təhlükəsi  artıb.  2030-cu 
ill
ərdə gözlənilən Yeni buzlaşma dövrü hər an baş verə bilər 
v
ə ilk növbədə bu Şimali Amerika, Avropa və Asiyanı əhatə 
ed
ə bilər.  
 

---

78 
 
 
Şəkil 7.2. «Katrina» qasırğasından sonra Yeni Orleanda su basması 
(VIII. 2005) 
 
 
 
Qrafik 2. 1947-1997-ci ill
ər arasında təbii fəlakətlər  
n
əticəsində tiplər üzrə yayılması 

---

79 
7.2. Tufan (
qasırğa, tornado) fırtına, çox şiddətli külək 
(uraqan), 
şiddətli fırtınalar 
 
Tarix 
hazırda  tropik  siklonlar  adlanan  təbii  fəlakətlər 
haqqında  çoxlu  məlumatlara  malikdir.  Bu  təbii  fəlakətlər 
əsasən tropiklərdə okean üzərində formalaşaraq, daimi ola-
raq  materikl
ərin  Şərq  sahillərinə  və  ekvator  ətrafı  rayonla-
rına çırpılaraq, çox böyük təbii fəlakətlər yaradırlar. Tropik 
silklonlar – çox 
şiddətli küləklər və şiddətli fırtınadır. Onlar 
əsasən  Sakit  okeanının  şimal  və  cənub  hissələrində  Benqal 
körf
əzi  və  Ərəbistan  dənizində,  Hind  okeanının  cənub  his-
s
əsində, Madakaskar adası sahillərində və Avstraliyanın şi-
mal-q
ərb  sahillərində  rast  gəlinir.  Adətən  tropik  silkonlara 
ad verilir.  
Tornado  (tufan, 
qasırğa, tromb, mezo-qasırğa)- çox qüv-
v
ətli  böyük  ərazi  fəth  edən  qıfvari  hava  bulududur.  Onun 
ölçül
əri üfüqi istiqamətdə 50 km-dən az, şaquli istiqamətdə 
is
ə  10  km-ə  qədər  olan,  saatda  33  m/s  və  ondan  çox  olan 
qüvv
ətli  küləkdir.  Ən  qüvvətli  küləklərin  sürəti  bəzən  300 
mil/s-
ə (480 km/saata) çatır. 
T
əbiətdə  ən  təhlükəli  və  qəflətən  yaranan  atmosfer 
hadis
əsi  tufandır  (tornado).  O  qıfşəkilli  fırlanan  buludu 
olmaqla,  qaz  buludunun  bünövr
əsindən  yerin  üstünə  qədər 
h
ər şeyi özünə çəkir. Tornado fırtınasında küləyin xarakterik 
sür
əti 65-120 km/saata çatır, bəzən isə bu sürət 320 km/saata 
çatır. Yaxınlaşan fırtınanın (tornado) xarici təzahürü, hərəkət 
ed
ən yük qatarının uğultusuna bənzəyir (şəkil 7.3, 7.4). 
Fırtınanın (tornaqdo) yaranması təbii proseslərin təsiri ilə 
izah  olunsa  da,  h
ələ  misir  faraonlarının  dövründən  torna-
doların  olması  məlum  idi.  Bu  proses  misir  piramidalarının 
zirv
əsində  yaranmaqla,  faraonun  ruhunun  göyə,  Günəş 
Allahı «Ra»-ya qovuşması kimi izah olunurdu. 

---

80 
 
 
Şəkil. 7.3. Tufan 
 
 
 
Şəkil 7.4. Ayova ştatı üzərindən keçən tufan (Tornado). 02.04.2008 
 

---

81 
Misirin q
ədim yazılarında (lövhələrdə) tornadonun qrafiklə-
rinin verilm
əsi qalsada, onun texniki yaranması izah olunmur. 
Tornadoların yaranması üçün xarakterik region, tez-tez rast 
g
əlinən  ABŞ  ərazisidir.  Hər  halda  qasırgalar  bütün  Yer 
kür
əsində rast gəlinir. ABŞ ərazisində 1961-i ildən 2004-cü ilə 
q
ədər qasırğadan (tornado) hər il 83 adam ölmüşdür. Tornado 
ən çox Meksika körfəzinin ətrafındakı Şərq ştatlarında yayılır. 
Fevral  v
ə  mart  aylarında  tornadonun  ardıcıllığı  maksimuma 
çatır.  Ayova  və  Arkanzas  ştatlarının  ərazilərində  tornadonun 
yaranma  t
əhlükəsi  ən  çox  may-iyun  ayları  hesab  olur.  ABŞ 
ərazisində  tornadonun  orta  miqdarı  il  ərzində  800  qiymət-
l
əndirilir  ki,  onların  da  50%-i  aprel-iyun  aylarının  payına 
düşür.  ABŞ-da  ərazi  cəhətcə  tornadonun  müxtəlif  dərəcədə 
paylanması möhkəm, daimi xarakterlidir: Texas ştatında – 120 
tornado/il, amma 
şimal və qərb ştatlarında – 1 tornado/il olur. 
M
əs.  Amerika  ərazisindən  yalnız  2002-ci  ilin  aprel-noyabr 
aylarında 100-dən çox tornado (qasırğa) keçmişdir ki, onlar da 
çoxlu 
dağıntılar  törətmiş  və  600-dən  çox  sığorta  verilməli 
olmuşdur. Fəlakətlər başqa ölkələri də sakit buraxmır. 
M
əsələn,  Avropa  üzərindən  keçən  qış  qasırğası  çoxsaylı 
dağıntılar törətmiş və 1 milyard dollardan çox sığorta veril-
m
əsinə səbəb olmuşdur. 
1851-ci  ild
ən  ABŞ-ın  materik  hissəsini  «Katrin» qasırğası 
z
ərbə altında qoymuşdur. Bunlardan ən dəhşətlisi 2005-ci ildə 
baş vermiş «Katrin» qasırğası olmuşdur. Qasırğa (çox şiddətli 
kül
ək)  böyk  su  basması  yaratmış  və  1836  insanın  ölümünə 
s
əbəb  olmuş, ABŞ  iqtisadiyyatına  125 milyarddan  çox  zərbə 
vurmuşdur, 300000 evi  dağıtmış, 80000 binanı  zədələmiş, 
n
əticədə  də  1.200.000  insan  öz  yurd-yuvalarından  köçürül-
müşlər. Bu fırtına dalğaları dambaları uçurmuş, Missisipi çayı 
ərazisində və Pontchartrain gölünün kənarlarını dağıtmışdır. Su 
basması əsasən Dünya okeanı səviyyəsindən aşağıda yerləşən 
Yeni 
Orleanı tam dağıtmışdır (şəkil 7.5, 7.6). 

---