Tempus-jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

14 
 
uitrasəs); yüksək (200 khs – 30 Mhs); ultrayüksək (30 – 300 
Mhs daha yüksək (300 Mhs-dən yüksək). 
 
İmpuls  siqnalları  –    determinik  siqnallar  olub, 
məhdud zaman intervalı ərzində sıfırdan əsaslı surətdə fərqli 
siqnallardır.İmpuls 
siqnalları 
videoimpulslara 
və 
radioimpulslara ayrılırlar. 
 
Videoimpulslar  –  bir  polyarlıqlı  cərəyan  və  yaxud 
gərginlik  impulslarıdır.Onlar  sıfır  kimi  qəbul  olunmuş 
müəyyən səviyyəyə nəzərən müsbət və mənfi polyarlıqlı ola 
bilərlər. 
 
Radioimpulslar  –  videoimpulsların  yüksək  tezlikli 
rəqslərə  təsiri  nəticəsində  yaranan  yüksək  tezlikli  rəqslər 
seriyasıdır. 
 
Videoimpulslar müxtəlif formalı (düzbucaq,üçbucaq, 
trapes,  mişarvari  və  s.),  polyarlıqlı,  amplitudalı, 
müddətli,tezlikli  olurlar.Təcrübədə  daha  çox  düzbucaqlı 
impulslar  təsadüf  olunur.  U
m
  amplitudlu,  t
i
    müddətli    T 
təkrarlanan  periodlu  düzbucaqlı  impulsların  periodik 
ardıcıllığı      T/t
i 
–yə  bərabər  olan  kəmiyyətlə  xarakterizə 
olunur. 
Təsadüfi siqnal – ani qiymətləri təsadüfi kəmiyyətlər 
olan 
siqnaldir,yəni 
ani 
qiymətləri 
mümkün  olan 
qiymətlərdən  birini  qəbul  edir.Təsadüfi  siqnalların  əsas 
xarakteristikaları – ehtimalların paylanma qanunu (müəyyən 
səviyyə 
intervallarında 
siqnalın  qiymətinin  olması 
müddətini,eləcə  də  siqnalın  maksimal  qiymətinin  orta 
kvadratik  qiymətinə  nisbətini  və  s.  tapmağa  imkan  verir); 
siqnalın  gücünün  spektral  paylanmasıdır  (siqnalın  orta 
gücünün tezliklərə görə paylanmasını tapmağa imkan verir). 

---

15 
 
Təsadüfi  siqnalın  informativ  parametri  təsadüfi 
olaraq 
dəyişir.Bəzi 
hallarda  informasiya  daşıyıcısı 
kvazideterminik  siqnal  olur.  Bu  siqnalların  forması  məlum 
olduğu halda informativ parametri naməlum olur. 
Ölçmə informasiya siqnalı çox vaxt ölçmə informasi-
yası  daşımayan  siqnalla  -  əngəllə  müşayət  olunur.  Əngəl 
təsadüfi və kvazideterminik ola bilər. 
Siqnalların  yazılışında  modellərdən  istifadə  olunur. 
Siqnalların  riyazi  modeli  dedikdə  onların  riyaziyyatın 
formal dilində  yazılışı,  yəni  formula,bərabərsizlik və  yaxud 
məntiqi asılılıqların köməyi ilə yazılışı başa düşülür. 
Eyni  siqnalların  yazılışı  üçün  müxtəlif  riyazi 
modellər  istifadə  oluna  bilər.  Modelin  seçilməsi  onun  real 
siqnala  adekvant  olması,  riyazi  yazılışın  sadəliyi,  modelin 
təyinatı və s. ilə müəyyən edilir. 
Kvazideterminik 
siqnalların 
modellərinin 
qurulmasında həm zaman,həm də spektral təqdimatı istifadə 
olunur. Zaman oblastında siqnalın zamana görə dəyişməsini 
onu  özünə  daha  yaxın  təsvir  edən  və  a
1
,  a
2
,  ...a
n
  
parametrlərindən  biri  ölçülən      x(t)      kəmiyyətindən  asılı 
olan   f(a
1
,a
2
,.....,a
n
,t)  funksiyalarından istifadə olunur. 
Belə  funksiyalar  kimi  delta-funksiya,  triqonometrik 
və eksponensial funksiyalar, müxtəlif cəbri polinomlar və s. 
götürülə bilər. 
Ölçülən x(t) kəmiyyətinin sıçrayışla dəyişdiyi zaman 
ətalətsiz  ölçmə  çeviricisinin  çıxışında  alınan    y(t)    siqnalı 
vahid  təkan  funksiyasından  istifadə  etməklə  təqdim  oluna 
bilər. 
Bu funksiyanın köməyi ilə ölçmə informasiya siqnalı  

---

16 
 
)
(
1
)
(
)
(
1
)
(
1
1
t
t
t
kx
t
t
a
t
y




 
şəklində yazıla bilər.Burada k– çevirmə əmsalıdır. a = kx(t) 
parametrinin  qiyməti  təcrübəyə  qədər  məlum  olmur,buna 
görə də kvazideterminik model çərçivəsində adətən ölçülən 
kəmiyyətin 
x

dəyişmə  diapazonundan  asılı  olaraq  siqnalın 
a

 dəyişmə diapazonunu qiymətləndirirlər.  
Periodik 
siqnalların 
yazılışında 
determinik 
modellərdən istifadə olunması daha əlverişlidir. 
Düzbucaqlı  sabit  cərəyan  impulsları  ardıcıllığının 
(şəkil 1.2) yazılışı üçün 


)
(
1
)
(
1
)
(
1









k
k
k
m
t
t
t
t
Y
t
y
 
ifadəsindən istifadə edilir. 
 
Şəkil 1.2. Düzbucaqlı sabit cərəyan impulsları ardıcıllığı 
 
Burada    Y
m
    -  impulsun  amplitudu;   

  -  impulsun 
müddəti;  T = t
k+1 
– t
k
  -impuls ardıcıllığının periodudur. Bu 
halda  amplituda-impuls  modulyasiyalı  siqnal  üçün  analitik 
ifadə  
0 

---

17 
 



)
t
t
(
1
)
t
t
(
1
)
t
(
mx
1
Y
)
t
(
y
k
k
1
k
m










 
şəklində  olacaqdır;  burada    m    -   


)
t
(
mx
1
Y
m

  
amplitudunun modulyasiya diapazonunu xarakterizə edir. 
 
Alınmış  ifadələr  periodik  siqnalların  amplituda 
modulyasiyasının  yazılışlarıdır.Analoji  olaraq  tezlik,  faza, 
tezlik-impuls, eninə- impuls modulyasiyarı üçün də analitik 
ifadələr alına bilər. 
 
Siqnalların zaman yazılışı ilə yanaşı, onların spektral 
təqdimatı da geniş tətbiq olunur. Bu təqdimat  y(t)  siqnalla-
rının Furye çevirməsinə əsaslanır.  
 
Təsadüfi  siqnalların  riyazi  modelləri  ehtimal 
nəzəriyyəsi 
və 
təsadüfi 
proseslər 
nəzəriyyəsinin 
müddəalarına 
əsaslanır. 
Müəyyən 
hallarda 
ölçmə 
informasiya  siqnalına  təsadüfi  kəmiyyət  kimi  baxılır.  Bu 
halda  siqnalların  yazılışı  üçün  təsadüfi  kəmiyyətlərin 
yazılışından  ötrü  istifadə  olunan  xarakteristikalar  – 
paylanma qanunları,riyazi  gözləmə və orta kvadratik meyl-
etmə  tətbiq  edilir.Bu  xarakteristikalar  ya  təcrübə  yolu 
ilə,yaxud  da  ölçülən  kəmiyyətin  mümkün  ola  bilən 
dəyişmələri  haqqında  nəzəri  məlumatlar  əsasında  təyin 
olunur. 
 
Daha  ümumi  halda  ölçmə  informasiya  siqnalları 
təsadüfi  proseslər  kimi  təqdim  oluna  bilər.Bu  halda 
paylanma qanunundan əlavə onun korrelyasiya funksiyasını 
və yaxud gücün spektral sıxlığını da bilmək lazımdır. 
Korrelyasiya  funksiyası  təsadüfi  siqnalın  zamanın 
müxtəlif  anlarında  ani  qiymətləri  arasındakı  əlaqəni 
xarakterizə edir. 

---