Tempus-jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

104 
 
Çoxprosessorlu  ölçmə  hesablama  kompleksləri 
(ÇPÖHK)  tərkibində  iki  və  daha  artıq  prosessoru  olan 
kompleksdir.Bu  prosessorların  ümumi  operativ  yaddaş 
qurğusu  (OYQ),  ümumi  ətraf  qurğuları  ümumi  əməliyyat 
sisteminin  idarəsi  aitında  işləyirlər.Prosessorlardan  hər 
birinin fərdi OYQ-i və ətraf qurğuları da ola bilər.Bu isə öz 
növbəsində informasiyanın paralel işlənməsini təşkil etməyə 
və  kompleksin  bütöv  resursundan  effektiv  istifadə  etməyə 
imkan verir.  
Şəkil  3.35-də  tərkibində  üç  prosessor,iki  OYQ 
modulu  və  bir  daxil  və  xaricetmə  altsistemi  (DXA)  olan 
ÇPOHK–nin sadələşdirilmiş sxemi göstərilmişdir. 
 
Şəkil 3.35. Çoxprosessorlu ÖHK-nin əlaqələr 
sxemi 
 
Hətta  baxılan  sadə  variantda  da  sxem  kifayət 
qədər  mürəkkəb  alınır.Belə  ki,  ÇPÖHK-də  prosessorlardan 
hər  biri  bütün  daxil  və  xaricetmə  kanalı  ilə  bütün  OYQ  və 
ətraf  qurğuları  ilə  əlaqələndirilməlidir.Əgər  adları  sayılan 
qurğuların  sayı  çox  olarsa,ÇPÖHK-nin  sxemi  daha  da 
mürəkkəbləşər. Lakin  çətinliklərə baxmayaraq ÇPÖHK-ləri 
gtniş yayılır. ÇPÖHK-nin əsas üstünlükləri bunlardır: 
-ehtiyatlaşddırma 
və  strukturunu  dəyişmə 
imkanları hesabına böyük etibarlılığı və işə hazır olması; 

---

105 
 
-informasiyanı paralel işləmə və bütün avadanlığı 
daha  dolğun  yükləmə  imkanları  hesabına  yüksək 
məhsuldarlığırı; 
-kompleksin  avadanlığından  istifadə  əmsalının 
yüksəldilməsi hesabına yüksək iqtisadi effektivlik. 
Ümumi  şinli  komplekslərdə  bütün  qurğular  bir-
biri  ilə  naqillər  toplusu  və  ya  kabel  şəklində  yaradılan 
ümumi  şin  vasitəsilə  birləşdirilirlər.Bu  şin  vasitəsilə 
informasiya, ünvan və idarəetmə siqnalları ötürülür. 
Ümumi  şinli  komplekslərin  cəldişləməsi  yüksək 
olmur.Buna  görə  də  prosessorların  sayı  2-4-dən  çox 
olmur.Bu mənfi cəhəti müəyyən qədər kompensasiya etmək 
məqsədilə 
cəldişləməsi 
kompleksə 
daxil 
olan 
qurğularınkından  böyük  olan  ümumi  çindən  istifadə  etmək 
olar.  Lakin  bu  üsul  kompleksi  mürəkkəbləşdirir  və 
bahalaşdırır.Ümumi  şinli  ÇPÖHK-nin  digər  mənfi  cəhəti 
kompleksdə 
ümumi  elementin-çinin  olduğuna  görə 
etibarlığın  aşağı  olmasıdır.Şini  təşkil  edən  naqil  və 
kabellərin  etibarlığı  yüksək  deyildir  və  bir  elementin  işdən 
çıxması bütün kompleksin işdən çızmasına səbəb olur. 
Bu 
mənfi 
cəhəti 
müəyyən 
dərəcədə 
kompensasiya  etmək  üçün    kompleksdə  ikinci  ümumi 
şindən istifadə etmək olar (şəkil 3.36 ). 
 
Şəkil 3.36. Ümumi şinli çoxprosessorlu ÖHK 

---

106 
 
Baxılan  halda  kompleksin  qiyməti  bahalaşır,lakin 
etibarlığı  xeyli  yüksəlir.Əgər  hər  iki  şindən  eyni  zamanda 
istifadə  olunarsa,həm    də  komleksin  məhsuldarlığı 
artar.Çünki  bu  zaman  iki  cüt  qurğu  arasında  informasiya 
mübadiləsi təşkil etmək olar. 
Çoxgirişli  OYQ-li  ÇPÖHK-də  qurğuların 
kommutasiyası  ilə  əlaqədar  işlər  OYQ-da  icra  edilir.Bu 
halda  OYQ-nin  girişlərinin  sayı  qurğuların  sayı  qədər  olur 
(şəkil 3.37). 
 
 
 
Şəkil 3.37. Çoxgirişli operativ yaddaş qurğulu 
ÇPÖHK 
 
Hər bir qurğu üçün OYQ-də uyğun giriş nəzərdə 
tutulur.Belə  komplekslərdə  kommutasiya vasitələri bir neçə 
qurğu arasında paylanmış olur.ÇPÖHK-nin belə təşkili sadə 
başa  gəlir.Sistemi  artırmaq  lazım  gəldikdə  OYQ-da  əlavə 
giriş  nəzərdə  tutulmalıdır.Əlavə  OYQ-nın  daxil  edilməsi 
çətinlik törətmir. 
 

---

107 
 
3.10.
 
Ölçmə informasiya sistemlərinin və ölçmə            
hesablama komplekslərinin  metroloji təminatı 
ÖİS    və  ÖHK  –nin  metroloji  təminatı  dedikdə  bu 
sistem və komplekslərdə tələb edilən ölçmə dəqiqliyinə nail 
olmaqla  və  onu  saxlamağa  yönəldilmiş  tədbirlər  kompleksi 
başa  düşülür.Belə  sistemlərin  yaradılması,istehsalı  və 
istismarı mərhələlərində onların metroloji təminatı müxtəlif 
məsələləri həll edir. 
ÖİS-nin 
layihələndirilməsi 
dövründə 
texniki 
tapşırıqların    və  sənədlərin  metroloji  ekspertizası  yerinə 
yetirilməli,ÖİS-in  metroloji  attestasiyası  və  yoxlanılması 
üçün texniki vasitələr və metodika yaradılmalı,Dövlət və ya 
müəssisə  qəbulu  sınaqları  və  yaxud  metroloji  attestasiya  , 
ÖİS-nin 
yaradılmasına 
metroloji 
nəzarət 
yerinə 
yetirilməlidir. 
İstehsal dövründə ÖİS-in metroloji təminatına əsasən 
ÖİS-nin 
yaradılmasının 
texniki 
sənədlərinə 
və 
texnologiyasına  metroloji  nəzarət  və  yoxlama  sınaqları 
daxildir.İstismar obyektlərində aqreqatlaşdırılmış vasitələrlə 
komlektləşdirilmiş    ÖİS-in  tətbiqi  zamanı  onun  ölçmə 
kanallarının    və  ölçmələrin  aparılması  metodikasının 
metroloji  attestasiyası  aparılmalıdır.Bu  işlər  hökmən 
sənayedə  istehsaledilən  ÖHK  əsasında  yaradılan  ÖİS-lər 
üçün də edilməlidir. 
İstismar  dövründə  iş  şəraiti  OİS-in  metroloji 
xarakteristikalarının  (MX)  normallaşdırıldığı  şəraitdən 
fərqləndikdə,təmirdən  və    dövri  yoxlamalardan  sonra,  ÖİS-
inistifadə istifadə edilməsinə nəzarət və  yoxlama zamanı da 
metroloji attestasiya təmin edilməlidir. 

---

108 
 
Saydıqlarımızdan başqa metroloji təminata ölçmənin 
aparılması  və  sınaq  metodikası  da  daxildir.Ölçmənin 
aparılması  metodikası  dedikdə  texniki  vasitələrin  seçilməsi 
və  onların  istifadə  edilməsi  üzrə  göstərişlər  və  eləcə  də 
ölçmə  nəticələrinin  qiymətləndirilməsi  üzrə  tövsiyələr  başa 
düşülür.Bu metodikaların qanunla əsaslandırılması üzrə işlər 
görülür. 
ÖİS-nin  normallaşdırılmış  metroloji  xarakteristi-
kaları kompleksinin müəyyənləşdirilməsi və sınaq metodları 
və vasitələrinin yaradılmasının əsas yolları aşağıdakılardır. 
ÖİS-nin  normallaşdırılmış  metroloji  xarakteristi-
kaları  kompleksi  ölçmə  nəticələrinin  xətalarını    lazımi 
dəqiqliklə  qiymətləndirməyə,  yoxlama  əməliyyatlarını 
nisbətən sadə yerinə yetirməyə imkan verməlidir. 
Hər  bir  ölçmə  sistemində  girişdən  çıxışa  qədər 
informasiya  çeviriciləri  çoxluğu  ölçmə  kanallarını  təşkil 
edir.Ölçmə  kanalında  icra  edilən  bəzi  çevirmələri  ölçmə 
sisteminin  digər  təşkilediciləri  yerinə  yetirir.  Ölçmə 
sisteminin    təşkiledicilərinə  vericilər,  ölçmə  dövrələri, 
analoq və rəqəm qurğuları, rabitə xətləri və s. daxildir. 
Ölçmə 
sistemi 
təşkiledicilərinin 
metroloji 
xarakteristikaları  da  ümumiyyətlə,ölçmə  vasitələri  kimi 
təyin edilir.Ölçmə sistemlərində ölçmə kanallarının MX-ları 
normallaşdırılır. 
Ölçmə  kanallarının  MX-larının  təyin  edilməsi  və 
onların  nizama  salınması  üsulları  sistemin  xüsusiyyətlərini 
nəzərə  almaqla  seçilməlidir.Ölçmə  kanallarının  MX-larının 
normallaşdırılması  zavodda  istehsal  edilən  elə  sistemlər 
üçün  məsləhət  görülür  ki,onların  təşkilediciləri  nisbətən 
sabitdir  və  yoxlanılma  üçün  asan  yerlərdə  yığcam 

---

109 
 
yerləşir.Bu  halda  metroloji  yoxlama  zamanı  ölçmə 
kanallarının MX-larının normallaşdırılmış qiymətlərə uyğun 
olub-olmaması yoxlanılır.  
Ölçmə kanallarının MX-larının hesablama və  yaxud 
eksperimental  üsullarla  təyin  edilməsi  j  zaman  əlverişli 
sayılır  ki,  ÖİS  istismar  yerində  montaj  zamanı 
komplektləşdirilir  və  təşkilediciləri  geniş  sahədə  yayılaraq 
,yoxlanılma üçün çətin yerlərdə yerləşmişlər. 
Nəhayət,  sistemin  ölçmə  kanallarının  MÖ-larının 
hesablama 
yolu 
ilə 
təyin 
edilməsi 
strukturu 
və   
komponentləri  arasındakı  birləşmələri  dəyişən    və  çoxsaylı 
paralel kanalları olan ölçmə sistemləri üçün əlverişli sayılır. 
Bu  zaman  ölçmə  komponentlərinin  metroloji 
xarakteristikalarına  nəzarət  edilir,  lakin  kanalların  MX-ları 
isə htsablama yolu ilə təyin edilir. 
Ölçmə  sistemlərinin  ölçmə  kanallarının  MX-larını 
eksperimental  üsulla  o  zaman  təyin  etmək  lazım  gəlir 
ki,komponentlərin  qarşılıqlı  əlaqəsinin  MX-lara  təsirini 
əvvəlcədən qiymətləndirmək çətin olur. 
Ölçmə sistemlərinin sənədlərində MX-lara nəzarətin 
şəraiti  müəyyənləşdirilməlidir;  yoxlamaların  sayı,  buraxıla 
bilən  xəta,  nəzarət  nöqtələrinin  minimal  sayı  və  ölçmə 
diapazonu  boyunca  onların  yerləşməsi,  eksperimentin 
aparılma  şərtləri,hesablama  alqoritmlərinin  metroloji 
xarakteristikalarının 
normal 
qiymətə 
yaxın 
olmasıeksperimental və ya hesablama yolları ilə yoxlanılır. 
MX-nın  konkret  tərkibi  hər  bir  ölçmə  sistemi  üçün 
texniki 
tapşırıq 
tərtib 
edilərkən 
dəqiqləşdirilir.Normallaşdırılmış MX-ları qiymətləndirərkən 
nəzərə  almaq  lazımdır  ki,qiymətləndirmə  xətaları  ölçmə 

---

110 
 
nəticələri  ilə  müqayissədə  ikinci  tərtibli  kiçik  ədədlər 
olur.Buna görə MX-ları təyin etmək üçün təqribi üsullardan 
istifadə edilə bilər. 
Əsas xətanın  Δ    normallaşdırılan MX-larına bunlar 
aiddirlər: 
-sistematik xətanın momentləri  M[Δ
s
] , D[Δ
s
] və ya 
σ[Δ
s
] və xətanın ən böyük qiyməti Δ
sp
; 
-korrelyasiya olunmayan Δ
o
 təsadüfi xəta üçün   
D [Δ
o
]; 
-korrelyasiya olunan Δ
o
  təsadüfi xəta üçün  R
Δo
(τ); 
-sürtünmədən  və  histerezisdən  yaranan  təsadüfi 
xətaların  ən  böyük  qiyməti  Δ0nr    (adətən  D  [Δ
on
]  
=Nor
2
/12); 
-istifadə  edildiyi  şərait  həddində  təsir  edən 
kəmiyyətlərin  normallaşdırılmış  MX-ların  dəyişmə  asılılığı 
kimi  müəyyənləşən  təsir  funksiyası  Ψ(ξ)  ,  əgər  funksiya 
xəttidirsə, yəni  
Ψ
Δs
(ξ) = A
.
Δξ,  A = const, onda  
D[Ψ
 Δs
(ξ)] = A
2.
D(Δξ) ; 
 
-dinamik  xüsusiyyətlərini  qiymətləndirmək  üçün 
ötürmə  funksiyası,  keçid-,    impuls-amplituda-faza  və  digər 
xarakteristikaları, keçid proseslərinin qurtarması müddəti və 
ölçmə,hesablama  və  məntiq  əməliyyatlarının  yetinə 
yetirilməsinə lazım olan ümumi müddət. 
 
Göstərilənlərdən  başqa  konkret  ölçmə  sistemi  üçün 
xarakterik  olan  xarakteristikalar  da  ,məsələn,  teleğlçmə 

---

111 
 
sistemlərində  rabitə  xətlərinin  parametrləri  normallaşdırıla 
bilər. 
 
Elektrik  kəmiyyətlərinin  ölçülməsi  zamanı  ölçmə 
sisteminin  giriş  və  çıxış  tam  müqavimətləri  də 
normallaşdırıla  bilər.Qeyri-elektrik  kəmiyyətləri  ölçülərkən 
ölçmə  sistemi  ilə  tədqiqat  obyektinin  qarşılıqlı  təsir 
xarakteristikaları  müəyyənləşdirilməli  və  sonra  bu 
xarakteristikalar normallaşdırılmalıdır. 
 
Ölçmə  sistemlərinin  konkret  nümunələrinin  ölçmə 
kanallarının MX-ları eksperiment yolu ilə təyin edilir.Bunlar 
fərdi  çevirmə  funksiyaları,kanalın  göstərici  və  qeydedici 
qurğularına 
düzəlişlər,aşağıda 
göstərilən 
xətaların 
xarakteristikalarıdır:  
 
-sistematik  xətaların  islah  edilməmiş  intervalının 
aşağı və yuxarı sərhədləri  – Δ
SA
  və Δ
Sİ 
 və  onun buraxıla 
bilən qiymətlərinin aşağı sərhəddinin ehtimalı  P
ΔSA
; 
-təsadüfi xətaların orta kvadratik yayınması  –  δ(Δ), 
normallaşdırılmış korrelyasiya funksiyası  –  R
Δ0
(τ)   və ya 
gücünün spektral sızlığı  –  G
Δ0
(ω) və onların təyin olunma 
xətaları;  
 
-histerezis variasiyaları. 
Ölçmə  kanallarının  fərdi  dinamik  xarakteristikaları 
(ötürmə  funksiyası,keçid  xarakteristikaları,ölçmə  kanalınin 
reaksiya müddəti), ətref təsirlərə həssaslığı, ölçmə kanalı ilə 
obyektin  qarşılıqlı  təsiri  və  eləcə  də  ölçmə  kanallarının 
qarşılıqlı təsirləri eksperiment yolu ilə təyin edilir. 
MX-ların  təyin  edilmə  xətası  mümkün  qiymətlərin 
sərhədlərini  və  xətanın  bu  intervala  düşmə  ehtimalını  
göstərməklə verilməlıdır. 

---

112 
 
Bəzi  ölçmə  hesablama  kompleksləri  (ИВК-1,  ИВК-
4,  ИВК-7  ,ИВК-8)  üçün  Dövlət  qəbulu  sınaqları  və  uyğun 
qərarlardan  sonra  göstərilən  MX-lar  təyin  edilmiş  və 
norrmallaşdırılmışdır:  əsas  xətanın  ən  böyük  qiyməti; 
sistematik  xətanın  ən  böyük  qiyməti;  təsadüfi  xətanın  orta 
kvadratik 
meyletməsi; 
çıxış  siqnalının  variasiyası; 
cəldişləmə. 
Ölçmə  kanalı  MX-ları  məlun  olan  funksional 
bloklardan 
(FB) 
təşkil 
edilmiş 
ÖHK-larının 
normallaşdırılmış  MX-larının  ədədi  qiymətləri  hesablama 
yolu  ilə  təyin  edilir.  FB-lərin  sayı  az  (m
      olan  ölçmə 
kanalının xətası növbəti ifadə ilə hesablana bilər: 
ΔP 
  ∑
  
 
 
   
 
 
FB-lərin sayı   m>5  olan ölçmə kanallarının 
xətası  hesablanarkən  əsas  xətaların  cəminin  maksimum 
olmasını ödəyən ən pis  hal qəbul edilir. 
Baxılan ÖHK-lərində hesablama və məntiq  əməlləri 
proqram  üsulu  ilə  icra  edildiyindən  çox  vaxt  tələb 
edir.Kompleksin  tərkibinə  daxil  olan  yüksək  cəldişləməli  
texniki vasitələrin imkanlarından tam istifadə olunmur.  
Bu    deyilənlərə    əsasən    ÖHK-lərin    dinamik  
xüsusiyyətlərini    qiymətləndirmək  üçün  1  saniyədəki 
ölçmələrin sayı məqsədəuyğun qəbul edilmişdir. 
Metroloji  attestasiya  konkret  ÖHK-nin  MX-nin 
normallaşdırılmış 
MX-ya 
uyğun 
olub-olmadığını 
müəyyənləşdirir  və  normallaşdırılmış  MX-ların  fərdi 
qiymətlərini  istifadəçiyə  təqdim  etməyə  imkan  verir. 
Beləliklə,  hər  bir  ÖHK-nin  fərdi  xarakteristikaları  yazılmış 
pasportu olmalıdır. 

---

113 
 
İstismar  zamanı  ÖHK-nin  normallaşdırılmış  MX-
larını  təyin  edən  proqramlar  sınaq  yoxlamalarını  idarə 
etməyə, ÖHK-nin iş prosesində normallaşdırılmış MX-larını 
təyin  etməyə,ölçülən  kəmiyyətlərin  və  ölçmə  kanallarının 
MX-larının  qiymətlərinin  qeyd  edilməsinə,  eksperimentin 
aparılması  planını  dəyişməyə  və  ya  onu  dayandırmağa 
imkan verir. 
Metroloji  xarakteristikaları  təyin  etmək  üçün  bütün 
ölçmə diapazonu boyunca hər nöqtədə  40  ölçmə aparmaqla  
Δ  =  Δ
maks
  -Δ
min
    qiyməti  çeviricinin  şkalasının    2  
bölgüsündən  böyük  olarsa,  onda  təsadüfi  xəta  çox  böyük 
sayılır və  Δ
OP
 –in təyin edilməsi lazım gəlir. 
Bütün  MX-lar  buraxıla  bilən  qiymətlər  həddində 
yerləşirsə, ÖHK-ləri yararlı hesab edilir.  
Yoxlanılan  sistemin  xarakteristikalarının  metroloji 
normalara  uyğun  olmasını  müəyyənləşdirmək  məqsəri  ilə 
aparılan yoxlamaların icra edilməsinin iki əsas yolu vardır: 
a)
 
kalibratorlardan, 
b)
 
nümunəvi  cihazlardan  və  ya  çeviricilərdən  istifadə 
edilir. 
Kalibratorlar yoxlanılan ÖİS-nin girişində nümunəvi 
siqnallar yaratmaq üçündür. 
Nümunəvi cihazlar və ya çeviricilər ÖİS-nin girişinə 
verilən  siqnalları  ölçmək  üçündür.Bu  cihaz  və  ya 
çeviricilərin  ölçmə  nəticəsi  yoxlanılan  ÖİS-nin  ölçmə 
nəticələri ilə müqayisə edilir. 
Metroloji  yoxlamanı  aparmaq üçün işlədilən texniki 
vasitələr  yoxlanılan  ölçmə  sisteminə  nəzərən  xaricdə  və 
onun  daxilində yerləşə bilər. 
Çox hallarda yoxlama vasitələri stasionar ilur, onları 
istismar  yerlərində  yerləşdirmək  mümkün  olmur,  bəzi 

---

114 
 
hallarda  isəÖİS-nin  işləmə  şəraitində  istifadə  etmək 
mümkün olmur. 
ÖS-in  özünü  də  çox  vaxt  bir  yerdən  başqa  terə 
aparmaq  mümkün  olmur.  Buna  görə  də  ÖS-nin  metroloji 
attestasiyası  üçün  EHM-dən  və  digər  qurğulardan  istifadə 
edən ixtisaslaşdırılmış nümunəvi qurğular və eləcə də ölçmə 
sisteminin  tərkibində  quraşdırılmış  metroloji  qurğular 
yaradılır.Belə  yoxlama  qurğuları  həm  də  nümunəvi 
siqnallardan  və  ya  ölçmə  vasitələrindən  istifadə  etməklə 
yaradılır. 
 
İxtisaslaşdırılmış və sistemin daxilində quraşdırılmış 
nümunəvi  vasitələr  ÖİS-in  istismar  olunduğu  yerdə 
metroloji  attestasiyanı,onun  dövrü  yoxlanılmasını  və  bəzən 
də 
istismar 
prosesində 
yoxlanmasını, 
metroloji 
informasiyanın  yığılmasını  və  təhlil  edilməsini    və  ÖİS-in 
xarakteristikalarının  qərarlaşdırılmış  metroloji  səviyyədə 
saxlanmasını təmin etmək imkanı yaradır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

115 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.  Məmmədov  H.Ə.,Əhmədov  R.M.  Ölçmə  texnikasının 
əsasları – Bakı, 2011. 
2.    Məmmədov  H.Ə.,  Hacıyev  Ç.M.  Ölçmə  nəticələrinin 
emal metodları -Bakı: Sabah, 2008. 
3. Məmmədov H.Ə.,Əhmədov R.M. İdarəetmə sistemlərinin 
element və qurğuları – Bakı: Elm, 2006. 
4. 
Məmmədov 
H.Ə.,  Əhmədov  R.M.  Energetika 
sistemlərində  avtomatika,telemexanika  və  veriənlərin 
ötürülməsi – Bakı, 2013. 
5.  Abbasov  V.A.  İnformasiya-ölçmə  sistemləri  –  Bakı, 
2008. 
6.   Tumanski S. Principles  of electrical  measurement, CRC   
Press Taylor & Francis  Group, 2006  
7. Putten van A.F. Electronic Measurement Systems: Theory 
and Practice, IOP Publ., 2003  
8.  Rathore  T.S.    Digital      Measurements      Techniques,    
CRC Press,, 2004