Tempus-jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

84 
 
girişindəki 
P
T
 
ilə 
birmənalı 
əlaqəlidir 
və 
PT 
(milliampermetr) P
T
-nin qiymətlərində dərəcələnə bilər.  
Əgər  PT  dərəcələnəndən  sonra  rabitə  kanalında 
sönmənin dəyişməsi baş verərsə, CK2 siqnalının intensivliyi 
dəyişəcəkdir  və  teleölçmənin  xətası  yaranacaqdır  –  PT-nin 
göstərişi P
T
-nin həqiqi qiymətindən fərqlənəcəkdir. 
TÖQ-lu  TÖS-də  sönmənin  yol  verilməyən  dəyişmə-
sinin  baş  verməməsi  üçün  intensivlik  sistemlərində  rabitə 
kanalları  ayrıca  iki  məftilli  hava  (telefon)  və  yaxud  kabel 
xətləri  şəklində  istifadə  olunur.  Məftilli  xətdə  sabit  cərəyan 
siqnalı  məftillərin,  məftillərarası  izolyasiyanın  müqavimət-
lərindən  asılıdır  və  atmosfer  şəraitinin  (temperatur,  nəmlik) 
dəyişməsindən onlar da dəyişirlər. Xəttin uzunluğu artdıqca 
məftillərin  müqavimətləri  artır,  məftillərarası  izolyasiyanın 
müqaviməti isə azalır. TÖQ-nın  və xətlərin müxtəlif tipləri 
üçün informasiyanın ötürülməsinin yol verilə bilən məsafəsi 
mövcuddur.  
Kabel  rabitə  xətləri  üçün  bu  yol  verilən  məsafə  hava 
xətlərindəkindən çoxdur, lakin onlar üçün də bu məsafə 50-
100 km-dən artıq deyildir.  
İnformasiyanın  uzaq  məsafələrə  ötürülməsi  üçün 
rabitə  kanalında  sönmələrə  az  həssas  olan  TÖQ-ları 
yararlıdır.  Bunlara  tezlik  sistemləri  və  elə  digər  sistemlər 
aiddir ki, bu sistemlərdə intensivlik rabitə kanalı ilə ötürülən 
siqnalların informasiya parametri deyildir. 
Tezlik  rabitə  kanalında  sönmənin  amplitudadan  asılı 
olmadığı üçün tezlik sisteminin TÖQ-da sönmənin xeyli də-
yişməsinə yol verilir. Buna görə də TÖQE-in tərkibinə güc-
ləndirici  –  məhdudlaşdırıcı  daxil  edilir  ki,  bu  da 

---

85 
 
amplitudanın  gücləndirilməsinə  və  stabilləşdirilməsinə 
imkan verir. 
Tezlik TÖS-də süni rabitə kanallarından geniş istifadə 
olunur.  Böyük  məsafələrdə  onlar  məftilli  və  digər  xətlərə 
nisbətən daha ucuzdurlar. Şəkil 3.25-də  LU telefon xəttinin 
sıxlaşdırılması  ilə  tezlik  TÖS  üçün  suni  tezlik  rabitə  xətti 
qurğusunun prinsipi izah olunur. 
 
Şəkil 3.25. Telefon xəttinin tezlik sıxlaşdırma  
prinsipinin izahına aid 
 
Telefon  siqnallarının  tezliklərinin  f
0
-dan  aşağı  dia-
pazonda olduğu nəzərdə tutulur. Telefon  aparatları TA1 və 
TA2  xəttə  f
0
-dan  yuxarı  olmayan  tezlikləri  buraxan  ZF1.1 
və  ZF1.2  tezlik  süzgəcləri  vasitəsilə  qoşulur.  TÖQ-nun 
komplektləri AE1 və AE2 həmin xəttə ancaq f
0
-dan yüksək 
olan  tezlikləri  buraxan  ZF2.1  və  ZF2.2  tezlik  süzgəcləri 
vasitəsilə qoşulur, lakin teleölçmə siqnallarının tezliyi f
0
-dan 
yüksək diapazonda qoyulur.  
Beləliklə, xətt ilə eyni zamanda həm telefon siqnalları, 
həm də teleölçmə siqnalları keçir, amma süzgəclərin olması 
telefon  siqnallarının  teleölçmə  aparatına,  teleölçmə 
siqnallarının isə telefon aparatına düşməsinə imkan vermir. 
Rabitə  xəttinin  özü  isə  həm  bu,  həm  də  digər  siqnalları 
buraxmalıdır.  

---

86 
 
Tezlik  sisteminin  teleölçmə  qurğuları  teleölçmə 
informasiyasını böyük məsafələrə ötürmək üçün yararlıdır. 
Kod-impuls  siqnalını  ötürmək  üçün  süni  rabitə  kanalı 
istifadə  edildikdə  kod-impuls  sisteminin  teleölçmə  qurğusu 
da uzaq təsirli qurğulara aiddir. 
Fasiləsiz  kəmiyyəti  kod-impuls  sisteminin  TÖQ  ilə 
ölçdükdə teleölçülən kəmiyyət səviyyəyə görə kvantlanır və 
zamana  görə  diskretlənir.  Əgər  NM  TÖ  komplektində  ana-
loq  çıxış  siqnalı  ölçmə  çeviriciləri,  məsələn  intensivlik  və 
yaxud  tezlik  sistemlərinin  TÖQ-da  olan  çeviriciləri  istifadə 
olunursa,  kvantlama  və  diskretləşdirmə  TÖQ-də  yerinə 
yetirilir.  Bu  zaman  həmin  qurğu  siqnalların  analoq-diskret 
çeviricisi  olur.  Təcrübədə  kod-impuls  sisteminin  TÖQ-ları 
çoxobyektli  kimi  hazırlanırlar.İlkin  çeviricilər  kimi  rəqəm 
ölçmə 
cihazlarından 
istifadə 
edilməsi 
daha 
məqsədəuyğundur. 
Çağırışa  görə  teleölçmə  prinsipi  üç  kəmiyyətin 
teleölçülməsi nümunəsində izah oluna bilər (şəkil 3.26). 
 
Şəkil 3.26. Çağırışa görə teleölçmə prinsipinin  
izahına aid 

---

87 
 
NM  TÖ  komplektinin  tərkibinə  teleölçülən  hər  bir 
kəmiyyət  üçün  ayrı-ayrı  ölçmə  çeviriciləri  U1-U3,  DM  TÖ 
komplektinin tərkibinə isə teleölçülən hər bir kəmiyyət üçün 
PT1-PT3 cihazları daxildir.  
Bütün teleölçülən kəmiyyətlər üçün ümumi teleölçmə 
ötürücüsü  TÖÖ  və  teleölçmə  qəbuledicisi  TÖQE  nəzərdə 
tutulur. Bundan əlavə NM komplektinin tərkibinə TÖÖ-nun 
girişinə istənilən ilkin çeviricinin çıxışını qoşan üçpozisiyalı 
SCS1  çevirgəci,  DM  komplektinin  tərkibinə  isə  TÖQE-nin 
çıxışına istənilən cihazı qoşmaq üçün analoji çevirgəc SCS2 
daxildir. 
İzləyici  sistemin  (sxemdə  göstərilməmişdir)  köməyi 
ilə  SCS1  və  SCS2  çevirgəclərinin  avtomatik  olaraq  eyni 
vəziyyətdə olmaları təmin edilir.  
Çağırışa görə  teleölçmə hər bir anda yalnız bir kəmiy-
yətə nəzarət etməyə imkan verir. 
Təcrübədə 
çağırışa 
görə 
TÖ 
paylayan 
yarımstansiyaların iş rejimlərinə telenəzarət etməklə yanaşı, 
eləcə də bu yarımstansiyaların teleidarə edilməsi üçün geniş 
istifadə  edilir.  Belə  hallarda  teleidarə  sistemi  həm  də 
yarımstansiyanın 
müxtəlif 
obyektlərinin 
(açarlar, 
transformasiya  əmsalı  çevirgəcləri  və  i.a)  idarə  edilməsi  və 
teleölçülən  kəmiyyətin  çağırışı  üçün  (SCS1  çevirgəcinin 
əvəzinə) tətbiq edilir. 
Obyekt  siqnallarının  zamana  görə  ayrılmalı  çox-
obyektli TÖS şəkil 3.26-da göstərilən prinsipə analoji olaraq 
qurulur,  lakin  burada  SCS1  və  SCS2  çevirgəcləri  fasiləsiz 
olaraq  bir  pozisiyadan  digərinə  keçir  və  beləliklə  də  bütün 
teleölçülən  kəmiyyətlərin  qiymətlərinin  ötürülməsini  təmin 
edir. 

---