Tempus-jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

70 
 
tən,  tezliyin  deviasiyası   

  faizlə  ifadə  olunur.  Bu  halda 
rabitə kanalı ilə ötürülən siqnalın tezliyi 
f = f
0
 ± 0,01

f
0

. 
Tezliyin  dəyişmə  əmsalı 

  ilə  deviasiya 

  arasında 
belə bir asılılıq mövcuddur: 






01
,
0
1
01
,
0
1
. 
Tezlik  TÖS-də  alınan  xətanın  seçilmiş  tezlik 
diapazonundan asılılığını təyin etmək üçün 



K
TO


 
ifadəsindən  istifadə  edilir.  Burada 

TÖ
  –  teleölçmədə  alınan 
xəta; 

  -  tezlik  çeviricisinin  xətasıdır.  K

  əmsalı  isə 
aşağıdakı ifadədən təyin edilir: 






1
1
f
f
f
K
maks
min
maks
. 
Tədqiqat  göstərir  ki, 

  >  1,5  olduqda  çeviricinin 
xətası az artır. 
Tonal spektrli tezliklərdə işləyən TÖS üçün adətən 

 
=  1,05 

  1,2  və  f
min
 

  300  hs  qəbul  edilir.  Tezlik 
modulyasiyası geniş diapazonda istifadə olunan sistemlərdə 

 = 1,5 

 2 qədər artırılır ki, f
min
 

 20 

 25 hs-ə uyğundur.    
Tezlik-impuls 
ötürməsində  qəbuledici  cihazın 
dinamikası və sistemin cəldliyi nəzərə alınmalıdır. Sistemin 
tələb  olunan  cəldliyində  (analoq  qəbulunda)  (

4  saniyə)  və 

---

71 
 
qəbuledici  cihazın  normal  iş  şəraitində  f
min
 

  4-5  hs 
götürülür.  Müasir  tezlik-impuls  sistemləri  üçün  f
min
  =  4-20 
hs seçilməsi daha məqsədəuyğundur. 
Tezlik TÖS-nin funksional sxemi şəkil 3.16-da veril-
mişdir. 
 
Şəkil 3.16. Tezlik TÖS-nin sxemi 
Ötürücü  qurğu  ÖQ  ölçülən  kəmiyyəti  mütənasib 
sinusoidal  rəqslər  tezliyinə  f  çevirir  və  onu  rabitə  xəttinə 
göndərir.  Qəbuledici  qurğu  tezlikölçəndən  TÖ  ibarət  olub, 
onun çıxışında alınan sabit cərəyan siqnalı qəbuledici cihaz 
QC tərəfindən təsbit edilə bilər. 
Tezlik  TÖS-lərini  adətən  istifadə  olunan  tezlik 
diapazonuna görə təsnif edirlər. Bu nöqtəyi-nəzərdən onları 
alttonal  diapazonda  işləyən  (0-300  hs)  və  tonal  və  yuxarı 
tezliklərdə (f > 300 hs) işləyən sistemlərə ayırmaq olar. 
Teleölçülən 
kəmiyyətin 
dəyişməsini 
tezliyin 
dəyişməsinə  çevirmək üçün kompensasiyasız (qeyri-balans) 
və kompensasiyalı (balans) çeviricilər tətbiq edilir. İstənilən 
çeviricinin  əsas  elementi  sinusoidal  rəqs  generatoru  və 
generatora  bu  və  ya  digər  yolla  təsir  edərək  onun  tezliyini 
dəyişən ilkin ölçmə qurğusudur. 
Tonal  tezlik  zolağında  işləyən  tezlik  sistemlərində 
ilkin ölçmə qurğusu ilə əlaqəli olan tutum çeviricisi ilə idarə 
olunan RC – generatorları daha geniş tətbiq olunur. 

---

72 
 
Tezlik TÖS-nin belə ötürücü qurğusunun sxemi şəkil 
3.17-də verilmişdir. Bu ötürücü RC generatorundan və bufer 
gücləndiricisindən təşkil olunur. 
 
Şəkil 3.17. Tezlik TÖS-nın ötürücü qurğusu 
Çıxış  siqnalının  tezliyinin  kondensator  çeviricisinin 
KÇ dönmə bucağından asılılığı hətta C
K.Ç.
 = 

(

) asılılığının 
xətti olduğu halda belə qeyri-xəttidir, yəni 



2
1
K
1
K
f
, 
burada  K
1
  və  K
2
  –  RC  generatorunun  və  kondensator 
çeviricisinin (KÇ) parametrlərindən asılı olan əmsallardır. 
Buna görə də qəbuledici cihazı dərəcələmək çətindir. 
Tezlik  TÖS-lərinin  ötürücü  qurğularında  LC-gene-
ratorlarından  da  istifadə  edilir.  Məlumdur  ki,  LC-gene-
ratorlarının çıxış tezliyi 
LC
2
1
f


  
kimi təyin edilir. 

---

73 
 
Daha  universal  ötürücü  qurğular  tezlik  vericiləri 
əsasında qurula bilər. Tezlik vericiləri generasiya rejimində 
işləyən avtorəqs sistemləridir. 
Qeyri-balans 
çevirmədə 
generatorun 
və 
gücləndiricinin  parametrlərinin  qeyri-stabilliyini,  eləcə  də 
qida  gərginliyinin  dəyişməsinin  təsirlərini  nəzərə  almaq 
lazımdır.Buna  görə  də  tezlik  vericiləri,  adətən,  balans 
çeviriciləri kimi yerinə yetirilirlər. 
Tezlikdən asılı körpü sxemli tezlik vericisinin nümu-
nəsində balans çeviricisinə baxaq (şəkil 3.18). 
Temperatur 
dəyişdikdə 
termometr  müqavimət 
vericisinin müqaviməti R
T.M
 dəyişir və körpünün müvazinəti 
pozulur.  Ölçmə  diaqonalından  götürülən  gərginlik 
gücləndirilərək  (G)  fazahəssas  düzləndiriciyə  FHD  verilir. 
Onun  çıxışında  qeyri-balans  siqnalı,  məsələn  müəyyən 
qiymətli  və  polyarlıqlı  sabit  cərəyan  yaranır.  Doyma 
drosselinin  köməyi  ilə  bu  cərəyan  LC-  generatorunun  
sazlama tezliyini idarə edir.  
 
Şəkil 3.18. Tezlik TÖS-nin balans ötürücü qurğusu 
Bu çeviricinin çevirmə tənliyi  

---

74 
 
M
.
T
R
b
a
1




, 
Burada a,b-körpü sxeminin parametrləridir.  
Baxılan  çeviricinin  üstün  cəhəti  onun  univer-
sallığıdır,  a  və  b  parametrlərini  müvafiq  qaydada  seçməklə 
çıxışda  f  tezliyinin  eyni  dəyişmə  diapazonunu  almaq  olar, 
yəni çıxış siqnalını unifikasiya etmək olar.  
Tezlik 
sistemlərinin 
qəbuledici 
qurğuları  iş 
prinsipinə görə nəzarət olunan kəmiyyətin ölçü vahidlərində 
dərəcələnmiş  tezlikölçənlərdir.  Qəbuledicilərin  iki  növü 
məlumdur: analoq (fasiləsiz) və rəqəm (diskret). 
Analoq  qəbuledicilərinin  əksəriyyəti  tezliyin  sabit 
cərəyana  və  yaxud    sabit  cərəyan  gərginliyinə  çevrilməsinə 
əsaslanır.  Şəkil  3.19-da  tezliyi  sabit  cərəyana  çevirən 
transformator çeviricisinin sxemi verilmişdir.  
 
Şəkil 3.19. Tezlik TÖS-nin qəbuledici qurğusu 
Dəyişən  cərəyan  gərginliyi  yüksək başlanğıc maqnit 
nüfuzluluqlu 
materialdan 
hazırlanmış 
nüvəli 
transformatorun  birinci  dolağına  verilir.RC-dövrəsinin 
müəyyən  parametrlərində  0.2%  dəqiqiliklə  gərginliyin 
təxminən  3  khs  tezlik  diapazonunda  tezlikdən  xətti 
asılılığını almaq olar. 

---